Tili va adabiyoti universiteti

 
 
Tarixiy leksikani oʻrganishda“Devoni hikmat” asarining oʻrni 
The role of “Devoni hikmat” in studying historical vocabulary 
Berdiyev Husan Xolnazarovich
*
Annotation:
This article discusses the problems and issues related to the in-depth 
analysis of the importance of Devoni Hikmat in the studying of historical vocabulary. The 
spelling of words used in proverbs, the occurrence of suffixes in different forms, the lexical-
semantic scale of the use of individual words and the compatibility of the content of the text are 
analyzed on the basis of 1991 and 1992 editions of the work. 
Key words: 
historical vocabulary, Turkic languages, dialects, language levels, proverbs, 
publications.
 
Mavzu bayoniga oʻtishdan avval ayrim masalalarga munosabat bildirish oʻrinli koʻrinadi. 
Hikmatlarning gʻoyaviy-falsafiy, ma’naviy-ma’rifiy, adabiy-estetik tomonlari haqida qator 
tadqiqotlar yaratilayotgan ekan, shubhasiz, til xususiyati ham tadqiq etilmogʻi lozim. Zero, 
hozirgi paytda bu masala muhim boʻlib, nashrlardagi noaniqliklar, tekistologik xatolar kabilarga 
barham berishga ham asos boʻladi. 
Ahmad Yassaviy, tadqiqotchilar e’tirof etganlaridek, turkiy tasavvuf adabiyotining 
asoschisi. U ma`naviy komillikka doir gʻoyalarni she’riy yoʻlda bitilgan «Hikmatlar»ida bayon 
etgan. Manbalarning guvohlik berishicha, Xoja Ahmad Yassaviy nafaqat tariqat asoschisi – piri 
murshid sifatida, balki yirik hikmatgoʻy shoir sifatida ham keng miqyosda tanilgan. Chunonchi, 
turk olimi M.F.Kupruluzodaning e’tirofiga koʻra, «Ahmad Yassaviy haqidagi manqabalar 
*
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi mudiri, PhD; 
[e-mail]
 

---

162 
(ma’lumotlar – X.B.) turklarning uch yirik jugʻrofiy mintaqasiga yoyilgan. Turkiston va 
Qozogʻiston (markaziy va sharqiy mintaqa), Edilboʻyi (shimoliy mintaqa), Anadulu va Rumeli 
(gʻarbiy mintaqa) hisoblanadi [Kupruluzoda, 1997: 26]. Adabiyotshunos I.Haqqulov 
tadqiqotlarida Ahmad Yassaviy «Devoni hikmat» kitobi bilan jahonning bir necha 
mamlakatlarida ma’lum va mashhur boʻlgani haqida ma’lumotlar berilgan [Haqqulov, 1989: 3]. 
Ma’lumki, istiqlol yillarida buyuk bobokalonimiz merosini xalqqa etkazish borasida quvonarli 
ishlar amalga oshirildi-hikmatlarning iste’moldagi (imlodagi) nashrlari e’lon qilindi. Bu boradagi 
ijobiy harakatlar yana-da rivojlantirilishi lozim. Qilinajak ishlardan biri esa nashrlardagi 
bahstalab masalalarga barham berish bilan bogʻliqdir. Bular hikmatlar tilida turli elementlarning 
koʻzga tashlanishi, ularda fonetik, orfografik, leksik, grammatik chalkashliklarning uchrashida 
koʻrinadi. 
Bunday holatlarni tuzatish uchun nashrlarda uchraydigan quyidagi kabi tekstologik 
tekshirishlarga muhtoj oʻrinlarni jiddiy tekshirish va matn mazmuniga mos tarzda leksik 
birliklarning aniqligiga erishish lozim boʻladi.
 
Ma’lumki, bugungi mumtoz ilmiy va adabiy merosimizni oʻrganish, uning butun 
mazmuni-yu nafosati bilan oʻquvchiga yetkazish eng dolzarb muammolardan sanaladi. 
Binobarin, ularni asl nusxa darajasida nashrga tayyorlash va chop etish lozim. Qolaversa, 
matnshunoslik ilmining talablari ham shuni taqozo qiladi. Afsuski, mustaqilligimizning ilk 
davrida klassik ma’naviyatimizga tashnalik va uni imkon qadar tezroq oʻquvchilarga yetkazishga 
boʻlgan intilish natijasi oʻlaroq nashr etilgan qoʻlyozmalarda jiddiy xato va kamchiliklar 
uchraydiki, ularni bartaraf etish bugungi kunning ayni muddaosidir. 
«Hikmatlar»ning 1991, 1992-yillarda chop etilgan variantlarini koʻzdan kechirganimizda 
ayrim fonetik, orfografik, leksik, grammatik, stilistik xatolar kuzatiladi. Bular asosan 
quyidagilar: 
1.
Fonetik sathda: 1) unli va undosh tovushlarning har xil yozilishi: o-a, i-ye, / oning-
aning, tasbih-tasbeh / : p-b / topti-tobdi / : ya-yo, yu-yu / suya-suyor, teyu-teyu/. 
2. Kelishik va ayrim soʻz turkumlari qoʻshimchalarining notoʻgʻri qoʻllanishi: dorga-dorda, 
oʻlim-ulum; 
Bunday fonetik chalkashliklar hatto bir bayt doirasida ham uchraydi: 
Soʻfi boʻlibon, sof boʻl, ey bandai Alloh. 
Soʻfi boʻlib, ul yolon dami oʻynasa behroq / 1992, 12-bet/
3. Leksik sathda: tansuq, idlanmas, idi, istayu /1992, 10-she’r / kabilar. Tadqiqotchilar 
aytmoqchi, qaysi tilga mansubligi munozarali boʻlgan soʻzlar ham uchraydi. Masalan, quyidagi 
baytlarda: «sobit» va «zobit» soʻzlarining qoʻllanishiga e’tibor qiling: 
Qul Xoja Ahmad, qulluq ichra sobit boʻlsam, 
Zokir boʻlib, zikrin aytib rabbim desam [Yassaviy, 1991: 156]. 
Qul Xoja Ahmad, qulluq ichra zobit boʻlsam, 
Zikr aytib, zokir boʻlib, rabbim desam [Yassaviy, 1992: 156]. 
Koʻrinadiki, bunda ikkinchi misra tarkibidagi soʻz almashishlari (