Tili va adabiyoti universiteti

takalluf
bila ul 
xonzodani hazrat sohibqironning borgohigʻa kelturdilar.
“Zafarnoma” tilida 
taklif
soʻzi 
ishlatilmagan, hozirgi oʻzbek tilida esa bu soʻz arxaik xarakterga ega. 
Ma’lumki Buyuk ipak yoʻli Markaziy Osiyoning va, birinchi navbatda, Vatanimiz 
Movarounnahrning iqtisodiy va madaniy koʻtarilishida jiddiy oʻrin tutgan. Buyuk ipak yoʻli 
xalqlarni nafaqat iqtisodiy, balki madaniy-ma’naviy jihatdan yuksaltirishga hissa qoʻshgan. 
Buyuk ipak yoʻlining tillarning oʻzaro ta’siri borasida tutgan rolini oʻrganish bugungi kunning 
dolzarb vazifalaridandir. Chunki oʻzbek tili kontaktlarining hozirgi holatini yaxshi tuShunish 
uchun mazkur masalaning tarixiga nazar tashlash kerak [Rahmonberdiyev, 1989: 11].
Herman Vamberi ma’lumotiga koʻra, Temurning amri bilan Damashqning eng mohir 
toʻquvchilari, Halabning paxta yigiruvchi korxonalari, Anqaraning movut korxonalari, Turkiya 
hamda Gurjistonning zargarlari, xullas, sanoatda qancha mohir ishchilar boʻlsa, hammasi 
Samarqandga koʻchdilar. ...Bu erga Hindistondan juda koʻp attorlik va boʻyoq tijorati karvonlari 
kelib turardi. Xitoy bu erga ipak gazlamalar, chinni kosalar, qadahlar, mushk, qimmatbaho aqiq 
toshlar yuborardi. Mamlakatning shimol tarafidan noyob poʻstinlar kelar edi. Ushbu turli 
iqlimlarning mollari Samarqand bozorlarida toy-toy boylanib, Osiyoning eng katta shaharlariga 
va buyuk yoʻl orqali Gʻarbiy Yevropaga joʻnatilar edi. Savdogarlar bir yoʻl bilan Xorazm, 
Astrobod, Nijniy Novgorod, Moskva yoʻli bilan Genza koʻliga borar edi. Ikkinchi Hirot – 
Qazvin – Tabriz – Trabzun yoʻli bilan genuyaliklarning, venetsiyaliklarning, pizaliklarning 
savdo kemalariga tushib, Evropaga etardi [Herman Vamberi, 1990: 55]. Buyuk ipak yoʻli orqali 
tashilgan turli narsa-buyumlarning nomlari, tarkibida xar xil millat vakillari ishtirok etgan 
karvonlarning Movarounnahr hududidan oʻtib, mahalliy xalq bilan muloqotda boʻlishi oʻzbekcha 
soʻzlarining boshqa tillarga oʻzlashishi, oʻz navbatida esa, boshqa til birliklarining tilimizga kirib 
kelish jarayonini kuchaytirgan. Masalan, XIII – XV asrlardagi Markaziy Osiyo, Eron, 
Afgʻonistondagi ijtimoiy-siyosiy holatni aks ettiruvchi turkiy-moʻgʻulcha terminlarning fors-
tojik yozma manbalarida nihoyatda koʻp uchraganini koʻrish mumkin.

---

160 
XV – XVII asrlardagi fors tilida bitilgan turli manbalarda ijtimoiy-iqtisodiy, ma’muriy, 
harbiy, madaniy-ma’rifiy terminlarning uchrashi mazkur hududlarda yashovchi turkiyzabon va 
forsiyzabon xalqlarning davlat va harbiy tuzilishi, ularning turli jabhalardagi munosabatlari, 
Shuningdek, Buyuk ipak yoʻlining ta’siri bilan izohlanadi. Oʻzbek va tojik tillarining oʻzaro 
munosabatini ularning tarixi bilan bogʻliq holda tekshirish tilShunosligimizning dolzarb 
masalalaridan biri hisoblanadi. 
Turkiy va eroniy xalqlar oʻrtasidagi adabiy aloqalar, tarjimashunoslik kabi omillarning 
tillarning oʻzaro ta’siri borasida tutgan rolini oʻrganish bugungi kunning dolzarb 
vazifalaridandir. Chunki oʻzbek tili kontaktlarining hozirgi holatini yaxshi tuShunish uchun 
mazkur masalaning tarixiga nazar tashlash kerak [Rahmonberdiyev, 1989: 11].
Fors va tojik tillarida yozilgan manbalarning oʻzbek tiliga tarjima qilinishi mazkur tillarga 
oid koʻpgina soʻzlarning tilimizga kirib kelish jarayonini kuchaytirgan.
XV – XVII asrlardagi fors tilida bitilgan turli manbalarda ijtimoiy-iqtisodiy, ma’muriy, 
harbiy, madaniy-ma’rifiy terminlarning uchrashi mazkur hududlarda yashovchi turkiyzabon va 
forsiyzabon xalqlarning davlat va harbiy tuzilishi, ularning turli jabhalardagi munosabatlari bilan 
izohlanadi. Oʻzbek va tojik tillarining oʻzaro munosabatini ularning tarixi bilan bogʻliq holda 
tekshirish tilshunosligimizning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. 
Umuman, XVI asr boshlari eski oʻzbek adabiy tili holatini oʻzida toʻliq mujassam etgan 
muhim manbalardan biri Sharafiddin Ali Yazdiy qalamiga mansub «Zafarnoma» asarining 
oʻzbek tilidagi tarjimasidagi eroniy tillarga oid oʻzlashmalarni tadqiq qilishbu fikrlarimizni 
dalillaydi.
“Zafarnoma” dagi oʻz qatlamga mansub soʻzlarning aksariyati oʻzbek tilining oldingi 
taraqqiyot bosqichlarida ham qoʻllanadigan leksemalardan iborat. Shuningdek, asar tilida 
qoʻllangan turkiy soʻzlarning oldingi yaratilgan manbalar tilida uchramaydigan ma’nolari, soʻz 
yasalish jarayonlari turkiy soʻzlarning miqdorining oshishiga va ma’no taraqqiyotiga katta hissa 
qoʻshgan.
Eroniy qatlamga mansub soʻzlarning hozirgi oʻzbek adabiy tilida faol ishlatiladi. Shu bilan 
birga ayrim soʻzlarning asarda anglatgan ma’nolari hozirgi oʻzbek adabiy tilida anglatgan 
ma’nolaridan farq qiladi. “Zafarnoma” asari fors-tojik tilidan oʻzbekchaga oʻgirilganini hisobga 
olganimizda ham turkiy soʻzlarga fors-tojikcha soʻzlarning sinonim boʻlib kelgan holatlarni koʻp 
uchratamiz. 
XV – XVII asrlardagi fors tilida bitilgan turli manbalarda ijtimoiy-iqtisodiy, ma’muriy, 
harbiy, madaniy-ma’rifiy terminlarning uchrashi mazkur hududlarda yashovchi turkiyzabon va 
forsiyzabon xalqlarning davlat va harbiy tuzilishi, ularning turli jabhalardagi munosabatlari bilan 
izohlanadi. Eroniy qatlamga mansub soʻzlar ichida substrat sifatida qarashga mumkin boʻlganlari 
ham uchraydi.
Arab lugʻaviy qatlamiga mansub koʻpchilik soʻzlar ham asar tilida koʻp ishlatilgan. Asar 
tilidagi arab soʻzlari oʻzbek tilidagi umumxalq elementlarini ma’lum darajada kuchaytirgan. 
Bunday soʻzlar oʻzbek tili tarkibida katta oʻrin tutibgina qolmasdan, ba’zilari oʻz shakllarini 
saqlab qolgan holda, mahalliy dialektlar ta’siriga uchragan holda qoʻllangan.