Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

oʻzbekcha:   

turkcha: 

gapirmoq    

konuşmak 

soʻzlamoq   

bahsetmek 

Koʻrinib  turibdiki,  bunday  lug‘atdan  olingan  ekvavalentlar  soni 

sinonimlar  qatoridagi  soʻzlardan  kamroq.  Shuning  uchun  turkiy  tillarda 

feʼlning tugallangan va tugallanmagan turlari qarama-qarshi qoʻyilmaganligini 

hisobga  olib,  “gapirmoq”  tushunchasi  uchun  rus  tili  orqali  ekvavalentlarni 

topganda ruscha “govorit” va “skazat” soʻzlarining ekvavalentlarini olishimiz 

kerak. 

Shunda: 

O’zbekcha:   

 

 

 

turkcha: 

Gapırmoq   

 

 

 

konuşmak 

So’zlamoq   

 

 

 

bahsetmek 

Tıldan foydalanmoq 

 

 

 

söylemek 

Aytmoq 

 

 

 

 

demek 

Izhor qılmoq 

guruh  ekvavalentlar  topildi.  Koʻrinib  turibdiki,  oʻzbek  tilidagı  guruh 

“gapirmoq”  soʻzining  sinonimlari  qatoriga  yaqinroqdir.  Shu  tariqa  barcha 

turkiy xalqlar tillarida “gapirmoq” tushunchasinıng ekvavalentlari topıladı" [1]  

Shu  shaklda  barcha  turkiy  tillardagi  ekvavalentlar  topilgach,  ular 

orasidan  ham  maʼno  jihatdan,  ham  shakl  jihatdan  bir  xil  yoki  oʻxshashligi 

nisbatan ko'proq tillarda mavjudlari lugʻat tarkibiga kiritiladi. Qolgan soʻzlar 

ham  shu  mezon  asosida  saralanib  ikkinchi  darajali  sinonimlar  sifatida 

lugʻatdan joy oladi. 

 Bu  fikrlarga  qo‘shilgan  holda  yana  shuni  ham  aytishimiz  mumkunki, 

biror  tilda  aniq  bir  tushunchani  ifodalaydigan  bir  so‘z  boshqa  tillarda  o‘z 

---

 

802 

shakliga yaqin boshqa bir so‘z juftiga ega bo‘lmasa, yoki bunday so‘zlar kam 

bo‘lsa,  bu  so‘zlar  ikkinchi  darajali  sinonim  so‘zlar  sifatida  lug‘atga  kiritilishi 

mumkin.  Bu  bir  tomondan  til  lug‘at  boyligi  mahsuldorligiga  xizmat  qilsa, 

ikkinchi  tomondan  har  bir  millatning  til  bilan  bog‘liq  ijtimoiy  huquqlarini 

himoya qilgan bo‘lar edi. 

O‘rtalashtirish deb atalayotgan bu usulni nafaqat hozirgi turkiy tillarga, 

balki  eski,  qadimgi  turkiy  tillarga  ham  qo‘llasa  bo‘ladi.  Shunda  tarixdan  o‘z 

shaklini yo‘qotmay kelayotgan so‘zlar ham o‘rtaturk tili lug‘atini boyitadi. 

Yana  shuni  ham  qo‘shimcha  qilgan  bo‘lardikki,  ushbu  til  leksikasi 

shakllantirilayotganda  imkon  qadar  kam  bo‘g‘inli  so‘zlar  asosiy 

foydalaniladigan  so‘zlar  qatoriga  kiritilsa,  foydali  bo’lar  edi.  Fikrimizcha,  bu 

muloqot  ixchamligiga  va  qulayligiga  imkon  beradi.  Turk  tillari  tarixi  uzoq 

o‘tmishga  borib  taqalishini  hisobga  olsak,  etimologiyasi  turkcha  bo‘lgan 

so‘zlarning  deyarli  barchasi  qisqa  bo‘g‘inli  so‘zlardan  iborat  bo‘lib  bu  turkiy 

so‘zlarga deyarli ta’sir qilmaydi.. Sababi insoniyat tarixida dastlabki yaratilgan 

tillarning ko‘pchiligi qisqa bo‘g‘inli so‘zlardan tashkil topgan. 

Biz yuqorida tilning leksik qismini shakllantirishda o‘rtalashtirish usuli 

qanday  amalga  oshirilishi  haqida  qisqacha,  umumiy  ma’lumot  berdik. 

O‘rtalashtirish usulini tilning barcha sathlarida ham xuddi shunday ishlatish 

mumkin. Shu jumladan, bu usulni biz alifboga nisbatan ham qo‘llay olamiz.. 

"Tilning  grafikasi,  yozma  shaklining  xususiyatlaridan  biri  shundan 

iboratki, u boshqa darajalarga nisbatan koʻproq jamiyatning ongli taʼsirlariga 

boʻysunadi.  Agar  barcha  turkiy  xalqlar  oʻzlarining  mavjud  alifbolari 

saqlanishini  bir  xil  darajada  istashganda,  alifbolarni  oʻrtalashtirish  uchun 

yuqorida taklif qilingan usul ishlatilishi mumkin boʻlar edi. Bunday vaziyatni 

qamrab  olish  uchun  formulalarga  xalqlarning  istagi  darajasini  belgilovchi 

koeffitsiyentlar  kiritib  hisoblab  chiqsa  boʻladi.  Turkiy  xalqlar  hozir  kirill 

alifbosidan  boshqa  alifboga,  koʻpchiligi  lotin  alifbosiga  oʻtishga  harakat 

qilayapti,  chunki  turkiy  til  xususiyatlari  lotin  yozuvi  orqali  to’laroq  aks 

ettirilishi mumkin. 

---

 

803 

Turkiy  xalqlar  oʻzaro  yaqinlashishga  intilish  natijasida  bir  alifboga 

oʻtishsa yaxshi boʻlar edi, lekin agar ularda bir necha alifbo saqlansa, oʻrtaturk 

tili ayni vaqtning oʻzida shu bir necha alifboda mavjud boʻlishi mumkin. Albatta, 

soʻnggi  holda  koʻproq  iqtisodiy  sarf-xarajatlar  talab  qilinadi,  lekin  bu  turkiy 

xalqlarning oʻz taqdirlarini oʻzlari belgilab erkin rivojlanishiga va shunday yoʻl 

bilan oʻz ixtiyorlari bilan bir-birlariga yaqinlashishlariga xizmat qiladi"[1].

 

Bu  ezgu  maqsadni  boshlash  uchun  quyidagi  ishlarni  amalga  oshirish 

o‘rinli bo‘lar edi: 

•  "Amaliy ishlarni boshlash uchun, oʻrtaturk tilini yaratishboʻyicha xalqaro 

tadqiqot institutini (markazini) taʼsis etish maqsadga muvofiq boʻlur edi. Bu 

markaz har bir turkiy davlatda oʻz boʻlinmasiga (filialiga) ega boʻlib, ularning 

ishlarini muvofiqlashtirib turadi (milliy davlatiga ega boʻlmagan xalqlar uchun 

markaz ekspeditsiyalar tashkil qilishi mumkin). Turkiy xalqlarning istagi bilan, 

bu  markaz  Toshkentda  joylashishi  mumkin,  chunki,  avvalo Toshkent turkiy 

dunyoning  markaziy  qismida  joylashgan  eng  yirik  ilmiy  kuchlarga  ega 

shahardir.  Ikkinchidan,  Toshkent  —  turkiy  xalqlarning  otamakoni  boʻlmish 

Turkistonning keyingi davrlardagi nufuzli markazidir".[1] 

Oʻrtaturk tili hozirgi va tarixdagi barcha turkiy tillarga yaqin boʻlar edi. 

Bu til turkiy xalqlar uchun qardosh, ammo betaraf, hech qaysi turkiy millatga 

ayrim imtiyozlar bermaydigan millatlararo muloqot tili boʻlishi ahamiyatlidir.. 

Shuningdek, u barcha turkiy xalqlar uchun muhim o‘rin tutuvchi fan-texnika 

axboroti,  adabiy  va  boshqa  madaniy  qadriyatlarning  oʻzaro  almashuv  tili 

mavqeiga ega boʻlishi e’tiborga molikdir. 

Har  qaysi  turkiy  xalq  vakillari  oʻz  ona  tilini  bilish  va  uni  oʻz  yurtida 

ishlatish  bilan  bir  paytda,  qoʻshimcha  ravishda  qardosh  va  yaqin  boʻlgan 

oʻrtaturk tilnli katta qiyinchiliksiz, tez va oson oʻrganadilar.  

Shu qatorda oʻrta turk tili kelajakda har bir turkiy tilni jahon miqyosidagi 

tillar taʼsiri ostida oʻziga xos xususiyatlarini yoʻqotishdan himoya qiladi. Barcha 

turkiy tillarning  boyligi,  imkoniyatlaridan  foydalangan  oʻrtaturk  tili  har 

tomonlama  yuksak,  barcha  jahon  miqyosidagi  tillar  bilan  teng  raqobatlasha 

---

 

804 

oladigan, yuksak darajada rivojlangan til sifatida turkiy olam birligini yuqori 

o‘rinlarga koʻtarishda ko‘mak boʻlar edi. 

"O‘rtalashtirilgan  til  yordamida  dunyodagi  barcha  yaqin,  qardosh 

xalqlarni  birlashtirish  mumkin.  Buning  quyidagi  afzalliklari  bor  deb 

hisoblaymiz : 

•  Hech  qaysi  etnik  umumiylikning  tili  boʻlmagani  tufayli  ularning  hech 

qaysisiga afzallik yoki imtiyozlar bermaydi, yaʼni tildan foydalanish jihatidan 

tenglikni buzmaydi va shuning uchun, til siyosati boisida adovat qoʻzg‘atmaydi. 

•  Etnoslar  tillari  asosida  tuzilgan  boʻlib,  oʻrtalashtirilgan  til  maxsus 

oʻqitilmasa  ham  asos  boʻlgan  tillar  homillariga  maʼlum  darajada  tushunarli 

boʻladi. 

•  Qabilalardan  millat  paydo  boʻlayotgan  davlatda  yoki  milliy  davlatlar 

federatsiya  yoki  konfederatsiya  boʻlib  uyushayotganda,  mahalliy  tillardan 

birini  davlat  tili  sifatida  yoki  bir  millat  tilini  federatsiya  (konfederatsiya) 

miqyosida  rasmiy  til  sifatida  qabul  qilishdagi  asossizlikni  va  bunday 

asossizlikdan kelib chiqadigan elatlararo nizolarni bartaraf qiladi. 

•  Garchi mustamlaka sistemasi yemirilgan boʻlsa-da, sobiq mustamlakalar 

sobiq metropoliyalari bilan asosan iqtisodiy, shuningdek, madaniy hamda ilmiy 

jihatlardan bogliqlar. Bunday ahvol sobiq metropoliya tilini davlat tili sifatida 

qabul qilishga majbur etadi. Oʻrtatil sobiq mustamlakachilar tilini umumdavlat 

tili sifatida qabul qilish masalasini bartaraf qiladi va shuning bilan madaniyat 

va  axborotlar  sohasida  sobiq  metropoliyaga  bog‘liqlikni  kamaytiradi,  yaʼni 

erkinlikka  erishib  rivojlanayotgan  millatning  oykumenasi  mukammalroq 

boʻladi.  Millat  uning  oykumenasiga  kiruvchi  boshqa  millatlar  bilan  erkin 

muloqotda boʻlib, ular bilan hamkorlikdagi umumiy maqsadlarga yoʻnaltirilgan 

faoliyati natijasida boshqa millatlar bilan yaqinlashadi, aks holda yaqinlasha 

olmaydi,  yotsiraydi,  yaʼni  hozirgi  davrda  shakllanib  boʻlgan  turkiy  millatlar 

faqat erkin umumiy faoliyat natijasida yotsiramay, borgan sari yaqinlashishi 

mumkin,  chunki  bizlarning  umumiy  turkiy  tilimizni,  madaniyatimizni, 

---

 

805 

maʼnaviyatimizni, dunyomizni rivojlantirish kabi koʻplab fundamental umumiy 

maqsadlarimiz va porloq istiqbollarimiz bor".[1] 

Turkiy xalqlar juda boy milliy madaniyat va adabiyotga egadir. Turkiy til 

esa jahondagi eng qadimgi adabiy tillar sirasiga kirib boy tarixga ega. Boshqa 

tillar singari, turkiy til tarixida ham yuksalish va inqiroz davrlari boʻlgan. Buyuk 

mutafakkir  Alisher  Navoiy  ijod  qilib,  turk  mamlakatini  rivojlantirgan  vaqt 

yuksalish  davri  choʻqqilaridan  biri  edi.  XIX  asr  oxiridan  XX  asr  so‘ngi 

choragigacha  bo‘lgan  davr  esa  inqiroz  davri  bo‘ldi.  Yangi  yuksalish  davri 

bizning kunlarda boshlanishi mumkin, va bu barchamizga birday bog‘liqdir. Biz 

turkiy xalqlar baxti, ravnaqi uchun harakat qilishni Navoiy vasiyati, 20-yillar 

jonkuyarlari  bo‘lmish  jadidlar  xotirasiga  hurmat  va  xalqlarimiz  oldidagi 

burchimiz,  deb  bilmog‘imiz  lozim.  Oʻrtaturk  tilining  bu  yoʻlda  xizmat  qilish 

imkoniyatlari nihoyatda ulkan.