Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Bog‘lovchilar 

Vaqt  

koʻrsatkichlari 

Hafta  

kunlari 

Fe’llar 

Iqtisodiy  

koʻrsatkichlar 

& va 

↓ 

hozir, 

aynidamda 

 shu kunlarda, 

 hozirgi paytda 

 

 

 dushanba 

↗ yaxshilanmoq, 

 rivojlanmoq, 

 kuchaymoq, 

 oʻsmoq, 

 faollashmoq 

$ valyuta 

 

 ammo, 

 biroq, 

 lekin 

 

, …→ kelakajda 

 

 

 seshanba 

↘ 

yomonlashmoq, 

 kamaymoq, 

 pasaymoq, 

 qisqarmoq, 

 inqirozga 

 uchramoq  

∑ summa 

1 

2 

---

 

693 

{} bilan 

←׀ kecha,  

 oʻtmishda 

 

 

 chorshanba 

X ta’qiqlamoq, 

 bekor qilmoq, 

 barham 

bermoq, 

 oʻldirmoq 

= teng 

 miqdorda, 

 bir xil 

  

 shuning uchun 

< harakat 

 boshlanish 

sanasi 

 

 

 payshanba 

→→ …ga ta’sir 

 koʻrsatmoq, 

 nazorat qilmoq 

 

 oʻrtacha, 

 oʻrtacha 

miqdorda  

 

 

 yoki 

> harakat  

 tugash sanasi 

 

 

 juma 

↑↑ maqtamoq, 

 olqishlamoq, 

 xursand  

 boʻlmoq 

 

: 

koʻp 

? agar 

 

 davomida, hali  

 

 

 shanba 

( qoʻllamoq, 

 

koʻmaklashmoq, 

 targ‘ib etmoq 

  

1 million, 

 milliard  

 

 

 

 

 yakshanba 

!!! → tavsiya 

 bermoq 

 

 

 

 

 [ ochmoq 

 

 

 

 

 ] yopmoq 

 

 

Xulosa  oʻrnida  shuni  aytish  joizki,  inson  xotirasi  barcha  gapni  yoki 

ma’lumotlarni yodda saqlab qololmaydi. Tarjimon matnda fikrning mantiqiy 

zanjirini  topishi  va soʻzlovchi  nutqining  asosiy  mazmunini  ochib  berishi 

muhimdir. Shunday qilib, tarjimon soʻzlovchining gapini yodda saqlab qolish 

uchun  butun  matnni  tushunish  imkonini  beruvchi  va  gapini  asosini  yodda 

saqlab qolishga yordamlashuvchi ketma-ket tarjima unsurlaridan foydalanib, 

uni tarjima qilishi zarur. 

 

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:

 

1. Umirov I. Ketma-ket tarjimada tez yozuv masalasi // Oʻzbekiston tarjimashunoslari 

forumi – 2019 (ilmiy maqolalar toʻplami). – T., 2019. 

2. Сачаева О.С. Переводческая скоропись: Теория и практика. – Санкт-Петербург, 

2011. 

3. Peter Newmark. A Textbook of Translation. Prentice International (U.K) LTD. 1988. 

 

3 

4 

5 

6 

7 

---

 

694 

 

ID-020-30-TAR005 

Mohira Otaboyeva 

Oʻzbek filologiyasi fakulteti 2-kurs magistranti 

 

SHE’RIY TARJIMANING OʻZIGA XOS JIHATLARI 

(ingliz adibi Lyuis Kerroll ertaklaridagi she’rlar misolida) 

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada taniqli ingliz adibi Lyuis Kerrollning dunyoga mashhur 

ikki – “Alisa Moʻjizalar mamlakatida” va “Alisa Koʻzgu orti oʻlkasida” ertagidagi she’rlarning 

tarjima qilish jarayonidagi oʻziga xos jihatlarga toʻxtalib oʻtilgan. Ma’lumki, mazkur asarlar 

tarjima qilish uchun murakkab asarlari sirasiga kirishini, rus adabiyotshunoslari ta’kidlab 

oʻtgan. Maqolada asarlarda keng oʻrin berilgan she’rlarning tarjima usullari va bu jarayondagi 

metod hamda usullar misollar yordamida ochib berilgan. 

Kalit  soʻzlar:  poeziya,  vazn,  ritm,  ohang,  metod,  transformatsiya,  syujetli  va  lirik 

she’rlar. 

 

Annotation. This article discusses the peculiarities of the process of translating the 

poems of the famous English writer Lewis Carroll in two world-famous fairy tales – “Alice in 

Wonderland” and “Through the Looking-Glass and what Alice found there”. It is known that 

Russian experts have noted that these works are difficult to translate. The article reveals the 

unique methods of translation of poems, which are widely used in the works. 

Keywords: poetry, method, weight, rhythm, melody, transformation, plot and lyric 

poems.   

 

 

“Tilning  barcha  nozik  xususiyatlari,  fonetikasi,  musiqaviy 

imkoniyatlari, ritmi, tovush va asrlar mobaynida shakllangan lug‘at xazinasi, 

talaffuz qonuniyatlari – bularning hammasi she’rda bor boʻyi bilan namoyon 

boʻladi”  [1].  Ana  shu  tilga  xos  shirani,  shoir  orqali  xalq  madaniyatining  bir 

boʻlagini butunligicha oʻzga tilga oʻgirish mumkinmi? Bu savol tarjima sohasida 

ilk davrlardanoq berilib, unga hamon turli fikrlar bildiriladi. Albatta, prozadagi 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

695 

singari  poeziyada  asliyatga  juda  yaqin  kelish  va  soʻzma-soʻz  tarjima  qilish 

mumkin boʻlmagan  holat.  Buni  inkor  etmagan  holda,  tarjimaning tub 

mohiyatini  ham  unutmaslik  kerak.  Badiiy  tarjima  asliyatdan  matnni 

oʻgirishdan iborat texnik jarayon emas, bu ijodiy protses. Shuning uchun ham 

mohir tarjimonlarning oʻz ijodiy laboratoriyasi va, hatto, usullari ham mavjud. 

Bu she’riyat tarjimasiga ham daxldor. Darhaqiqat, bir tildagi ritm, musiqiylik, 

qofiya, turli she’riy janr, vazn kabilar tarjimonga ham koʻmak ham murakkablik 

tug‘dirishi aniq.  

Ingliz  she’riyatiga  ham  mazkur  unsurlar  yot  emas,  albatta.  Ingliz 

adabiyotshunosligida  she’rlar  ikki yirik turga boʻlib  oʻrganiladi.  “Narrative 

poems”  (syujetli  she’rlar)ga  epik  asarlar,  romans  va  ballalar  kirib,  bunday 

prozada voqea-hodisalarga asosiy e’tibor beriladi, insonning his-tuyg‘usi, ichki 

kechinmalari  bayoniga  bag‘ishlangan  va  ohangga  urg‘u  berilgan  she’rlar  esa 

“lyrics”  (lirik  she’rlar)  deb  nomlanadi.  Men  hayoti  va  ijodiy  laboratoriyasini 

tahlil  qilib,  oʻrganayotgan  dunyoga  oʻzining  ikki  –  “Alisa  moʻjizalar 

mamlakatida” va “Alisa Koʻzgu orta oʻlkasida” ertaklari bilan mashhur ingliz 

adibi    Kerrollning  deyarli  barcha  she’rlari  birinchi  turga  mansub.  Buning 

birlamchi  sababi,  ular  bolalarga  atab  yozilgani  boʻlsa,  ikkilamchi  boisi  esa 

she’rlar  ingliz  bolalar  folklori  bulog‘idan  sug‘orilgan,  ya’ni  shoir  ularni  yo 

toʻlaligicha  kiritgan,  yoki  folklor  ohanggi  va  obrazlarini  saqlagan  holda  oʻzi 

yozgan.  Bu  xulosa  faqat  ikki  ertakdagi  she’rlarga  taaluqliligini  unutmaslik 

kerak.  Adibning  turkum  qilingan  she’rlari  alohida  tadqiqot  uchun  material 

boʻla  oladi.  Kerroll  yashagan  Angliyada  she’riyatning  sentamentalizm, 

klassitsizm  oqimlari  ommalashgan,  romantizm  esa  oʻzining  yangi  qirralarini 

namoyon  qilib  tilga  tushayotgan    davrda  adib  she’rlarida  ularga  murojaat 

qilmaydi.  Uning  she’riyatidagi  ilk  oʻziga  xoslik  ham  mana  shunda.  Kerroll 

she’rlarini  oʻqib  his-hayajonga  berilmaysiz,  ta’sirlanmaysiz,  hattoki,  pand-

nasihat  ham  olmaysiz,  ammo  kulishingiz,  kulganda  ham  achchiq  kulishingiz 

turgan  gap.  Adib  hayoti  va  ijodini  tadqiq  qilgan  olima  N.Demurova  Keroll 

ertaklaridagi  she’rlarini  tarjima  qilishni  “oʻziga  xos  topshiriq”[2]  deya 

---

 

696 

baholaydi.  Adibning  “Alisa  Moʻjizalar  mamlakatida”  va  “Alisa  Koʻzgu  orti 

oʻlkasida”  ertaklariga  kirgan  va  uning  boshqa  nazmiy  toʻplamlaridagi 

she’rlarining  aksariyati  parodiya  yoʻlida  yozilgan.  Ayni  jihat  esa  tarjimadagi 

asosiy qiyinchilikni keltirib chiqaradi. Parodiyani tarjima qilish doim mushkul 

ish boʻlib qaralgan narazriyotchilar tomonidan, negaki har qanday parodiya bir 

tilda ma’lumu mashhur matnga asoslanadi, tarjima tilida bu matn koʻpchilikka 

notanish boʻlishi  mumkin.  Taniqli  adabiyotshunos,  yozuvchi  Uorren  Uiver 

oʻzining  “Alisa  Moʻjizalar  mamlakatida”  ertagining  tarjimalari  haqidagi 

kitobida  parodiyalarni  oʻgirish  metodlarni  ham  keltirib  oʻtadi.  “Ingliz  tilida 

hammaga ma’lum matnni parodiya qiluvchi she’rni boshqa tilgan oʻgirishning 

uchta yoʻli bor” deydi u oʻz tadqiqotidi. Ular ichida birinchisi – tarjima tilida 

mashhur shunga yaqin yoʻsindagi she’rni tanlab, ingliz tilida yozilmagan shu 

she’rga  ingliz  muallifiga  oʻxshatib  parodiya  qilish.  Ikkinchi  yoʻl esa 

parodiyalarni  toʻg‘ridan-toʻg‘ri  oʻgirish.  Uiver  bu  usulni  ertakdagi  she’r 

mashhur asliyatga parodiya ekanidan bexabar, bu she’rni shunchaki kulguli va 

bir oz g‘alati deb bilgan va soʻzma-soʻz oʻgiradigan tarjimon tanlasa kerak, deb 

hisoblaydi. Uchinchi yoʻlni tanlagan tarjimon shunday deydi: “Bu nonsens she’r. 

Men nonsensni oʻz tilimga oʻgirolmayman, ammo oʻz tilimda boshqa nonsens-

she’r yozib, asliyatning oʻrniga matnga qoʻsha olaman”.  

Tarjima  jarayonida  men  esa  boʻ  yoʻllardan  birortasiga  qat’iy  amal 

qilishdan  qochdim.  She’rlar  shunday  tarjima  qilinishi  kerak  ediki,  ular 

parodiyaga  xos  kulguli,  kesatiqqa  yoʻg‘rilgan  bщlishi,  shu  bilan  birga  ingliz 

folklorga  xos  loʻnda  aniq,  ohang,  vazn  singari  unsurlari  saqlangan,  asosiysi, 

oʻzbek  kitobxoni  uchun  andak  noodatiy  yoki  ajabtovur  tuyulsa-da,  nonsens-

she’rligini va Kerrollning takrorlanmas uslubini asrashga harakat qildim.  

Ma’lumki, folklor she’rlarda vazn va ritmga alohida urg‘u beriladi, boisi 

bunday  xalq  ijod  namunalari  oson  yodda  saqlab  qolinishi  va  aytilayotganda 

ohangdor  boʻlishi  kerak.  Bu  mezon  deyarli  barcha  xalqlar  folkloriga  xos. 

Tarjimada ham bu mezonga qat’iy amal qilish talab qilinadi, chunki “she’rning 

vaznini aks ettirish – uning kuyi, musiqasi, binobarin kayfiyat va tuyg‘ularini 

---

 

697 

aks ettirish demakdir”. Bu masalada nazariyotchilar ikkiga – tarjimada vaznni 

saqlashni  maqbul  koʻruvchilar,  ya’ni  ekvimetrik  tamoyilini  yoqlovchilar  va 

ekviritmiya, boshqacha aytganda, she’rni oʻgirayotib ritmni (ohangdoshlikni) 

ushlashni ma’qul koʻruvchilarga boʻlinishadi. She’rlarni oʻzbekchalashtirayotib 

bu ikki yoʻlgan birini – ritmni saqlash tarafdori boʻldim. Zero  ingliz va oʻzbek 

tillari bir biridan uzoq til, shuning uchun ham vaznni aynan saqlash imkonsiz. 

Bizning  she’riyatdagi  barmoq  vazni  ertakdagi  she’rlardagi  vaznga  yaqinligi, 

oson  oʻqilishi  va  bolalar  uchun  qulayligini  hisobga  olib  she’rlarni  mazkur 

vaznda  tarjima  qildim  hamda  bu  bilan  asliyatdagi  ritm  deyarli  oʻzgarishsiz 

saqlandi.  Masalan,  Adi-Badi  tilidan  aytilgan  mazkur  she’rdan  bir  parcha  

keltirsak: 

‘I sent a message to the fish: 

I told them, «This is what I wish.» 

The little fishes of the sea, 

They sent an answer back to me. 

The little fishes’ answer was  

«We cannot do it, Sir, because – »’ 

‘I sent to them again to say 

«It will be better to obey.» 

The fishes answered with a grin,  

«Why, what a temper you are in!»[3] 

Bu parchadan ma’lumki, she’rda ortiqcha mubolag‘a, bezaklarsiz voqea 

bayoni  sodda  tarzda  berilgan.  Ayni  shu  jihatlarni  saqlagan  holda  (a-a,  b-b... 

tarzida qofiyalangan) u quyidagicha oʻgirildi: 

Men xat yozdim baliqqa, 

 

Bitdim istagim haqda. 

 

Dengizdagi baliqlar 

 

Menga javob yozdilar. 

 

Shunday edi bu javob: 

 

“Bajarolmaymiz, janob...”. 

---

 

698 

 

Xat yozdim yana bir bor, 

 

Dedim: “Boʻysunmoq darkor”. 

 

Mayna qildi baliqlar: 

 

“Qahr neni hal qilar?” 

 

Shu  oʻrinda  qayd  etish  joizki,  asliyatagi  soʻnggi  ikki  qator 

qolganlaridan uzun esada, oʻzbekchalashtirayotib ma’nodan qochmagan holda 

ritmni bir xil boʻlishini ta’minladim. Ingliz tilida “thump” “pump” soʻzlari bilan 

qofiya keltirilgan, birinchi soʻz yurakning gursillab beqaror urishini anglatsa, 

ikkinchisi,  dam,  puflab  nafas  berib  toʻldirishni  anglatadi.  Oʻzbek  tilidagi 

“dam”omonim  soʻzi bilan qofiyalar saqlanib, ritmga ham putur yetmadi.  

 

She’rlarni  oʻgirish  jarayonida  yana  bir  holat  –  alliteratsiyaga 

alohida  toʻxtalib  oʻtish  joiz.  Ingliz  adabiyotiga  xos  bu  evronik  elementdan 

Kerroll  asarlaridagi  she’rlarda  ham  unumli  foydalanilgan.  Ma’lumki, 

alliteratsiya  –  bir  xil  ohangdosh  tovushlarni  takrorlanishi  boʻlib,  undan 

folklorda  samarali  foydalanilgan.  Alliteratsiya  ohangdorlikni  ta’minlab,  his-

hayajonni kuchaytirishga xizmat qiladi. Ayni san’at turi ingliz tilidagi asarlarda 

koʻp ishlatilishini[4]  Ya.Resker ta’kidlab oʻtgan. U oʻquvchi diqqatini oshirib, 

misralarni oson yodda saqlashga yordam ham beradi.  

I took a corkscrew from the shelf: 

I went to wake them up myself. 

And when I found the door was locked, 

I pulled and pushed and kicked and knocked. 

And when I found the door was shut, 

I tried to turn the handle, but  – ’  

  Adibning  “Alisa  Koʻzgu  orti  oʻlkasida”  ertagidagi  Adi-Badi  tilidan 

aytilgan bu she’riy parchadagi toʻrtinchi qatorda pulled, pushed, kicked, knocked 

va  tried to turn  soʻzlari bilan alliteratsiya hosil qiladi. Tarjima jarayonida doim 

ham  alliteratsiyani  saqlab  oʻgirib boʻlmaydi,  shuning  uchun  alliteratsiyani 

sun’iy hosil qilish asliyatga putur yetkazishini unutmaslik lozim: 

Qalamtaroshni olib, 

---

 

699 

 

Uyg‘otishga bordim men. 

 

 Eshik berkligin koʻrib, 

 

Tepdim darg‘azab boʻlib. 

 

Qulflangan ekan u, 

 

Tutqichidan tortdimu... 

 

Tarjimada  aynan  asliyatdagi  soʻzlardan  alliteratsiya hosil 

qilinmasada,  boshqa  mavjud  soʻzlar  bunga  imkon  berishi  mumkin.  Bundan 

unumli foydalanish esa she’rning tarjimasidagi badiiyligini oshiradi. Keltirilgan 

muqobil tarjimada ham shunday yoʻl tutilgan, ya’ni “Tutqichidan tortdimu...” bu 

soʻzlar asliyatda alliteratsiya qilinmagan biroq oʻzbekchalashtirayotib bunday 

yondashuv she’rning jozibali chiqishiga xizmat qiladi.  

She’riy  tarjimalargagina  xos  yana  bir  hodisa  borki,  uni  qoʻllash  orqali 

tarjimon ayrim leksik va grammatik oʻzgarish, toʻg‘rirog‘i tushirib qoldirishlar 

qilishi mumkin. Bu metod transformatsiya deb nomlanib, she’r ma’nosiga zarar 

qilmaydigan  holatlarda  bundan  foydalanish  mumkinligini  narariyotchilar 

ta’kidlab oʻtishgan. Ingliz she’riyatida uni qoʻllashning ikki xil usuli mavjud [5]. 

Birinchisida,    “Mexanik  tarzda  tushirib  yuborish”,  bu  holatda  asliyatdagi 

unsurni  tarjimada  berishning  iloji  boʻlmasa,  bunga  vazn  va  oʻlchov  yoʻl 

qoʻymaydi.  Ikkinchi  usulni  “ijodiy  tushirib  qodirish”  deb  ataladi.  Men 

oʻzbekchalashtirgan Lyuis Kerrollning ikki asarida ham bu metoddan unumli 

foydalanishga  harakat  qildim.  Ayniqsa,  she’riy  misralardagi  vazn  va  ritmni 

ta’minlash  hamda  saqlash  uchun  ma’noga  zazar  qilmasligini  inobatga  olib 

mexanik tushirib qoldirish usulidan foydalandim. Masalan:  

And when I found the door was shut, 

I tried to turn the handle, but  – ’  

“Alisa koʻzgu orti oʻlkasida” ertagidagi “Adi-Badi” bobidagi bu misralarda 

mazkur tarjima priyomi yaqqol koʻrinadi. Ya’ni “when I found the door was shut” 

misrasi soʻzma-soʻz oʻgirilsa “eshik yopiqligini anglaganimda” deb, “I tried to 

turn  the  handle,  but”  satri  esa  “Tutqichni  burashga  urindim  ammo”  tarzida 

tarjima qilinadi. Biroq bunday berish butun she’rning ritmiga toʻg‘ri kelmasdi, 

---

 

700 

shu uchun “when” “I” “found”, “tried” “but”,  soʻzlari tushirilib qoldirilib quyidagi 

koʻrinishga keltirildi: 

Qulflangan ekan u, 

 

Tutqichidan tortdimu... 

 

Tarjima  jarayonida  shunday  holatlar  ham  uchradiki, 

transformatsiya metodining ikkala usulini bir satr yoki misrada qoʻllashga toʻri 

keldi, albatta asosiy talab asliyatdagi mazmunda ziyon yetkazmalikni inobatga 

olgan  holda,  albatta.  Misol  uchun  oʻsha  ertakning  “Tralyalya  va  Tlulyalya” 

bobida egizaklarning balladasidagi quyidagi satrlarni olaylik: 

But four young oysters hurried up, 

All eager for the treat: 

Their coats were brushed, their faces washed, 

Their shoes were clean and neat – 

And this was odd, because, you know,  

They hadn’t any feet. 

Boshidagi  ikki  misradagi  “hurried  up”  va  “eager”  sifatlari  shoshqaloq, 

sabrsiz  ma’nolarini  beradi  ularni  “oʻyinqaroq”  hamda  “beboshroq”  sifatlariga 

almashtirib  transformatsiyaning  ikkinchi  usuli  –  ijodiy  tushirib  qoldirishni 

amalga oshirilgan boʻlsa, ilk satrdagi “young” soʻzi mexanik tarzda qoldirib, u 

beradigan  “yosh”  ma’nosini  “oʻyinqaroq”  va  “bebosh”  soʻzlari  orqali 

anglashilishiga erishilgan. Soʻnggi ikki satrda ham “you know” (tarjimasi “sen 

bilasanki”) birikmasi tushirib qoldirilgan, ammo bu asliyatdagi ma’noga ta’sir 

qilmagan  aksincha  she’r  ruhiyatiga  mos  tushgan  va  natijada  tugal  tarjima 

quyidagi koʻrinishga keladi: 

Ammo toʻrt oʻyinqaroq 

Chig‘anoqlar edi asli beboshroq. 

Yuzlari ham yuvilgan, boshmoqlari ham toza, 

Ust-boshi tartibli, havas qilgudek rosa. 

G‘alati bu taklifdan ajablandilar avval, 

Oyog‘i yoʻq chig‘anoqqa bu g‘aroyib tavakkal. 

---

 

701 

Trasformatsiya metodining mexanik tushirib qoldirish usulida uyushiq 

boʻlaklardan birini tarjimaga olmasli eng koʻp uchraydigan holat sanaladi. Biz 

tahlil uchun olgan balladaning davomida shu usul qoʻllanilgan: 

«The time has come, » the Walrus said,  

«To talk of many things: 

Of shoes — and ships — and sealing-wax  

Of cabbages — and kings — 

Oʻzbekchaga oʻgirilganda toʻrtlik quyidagicha boʻldi: 

“Vaqti keldi”, dedi Morj, 

“Qilgani mulohaza. 

Boshmoq, kema, karam-u, 

Qirol – barisin haqda. 

Asliyatdagi  “shoes”,  “ships”,  “sealing-wax”,  “cabbages”,  “kings”  soʻzlari 

uyushiq  boʻlak boʻlib  kelgan,  biroq  tarjimada  ““sealing-wax”  soʻzi  tushirib 

qoldirilgan,  boisi  ritm  va  ohang  misralar  aro  ularni  saqlash  uchun 

transformatsiyaning bu usulidan foydalanilgan.