Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords:  Uzbek  folklore,  proverb,  genre,  baxshi,  variant,  form,  content. 

 

 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

425 

Xalqimiz  og‘zaki  ijod  namunalari  avloddan-avlodga  meros  boʻlib  oʻtar 

ekan  bu  jarayonda  ijrochilarning  oʻrni  oʻta  muhimdir.  Ayniqsa,  bobo-

momolarimiz  yosh  avlodga  alla,  ertak,  topishmoq,  maqol,  qoʻshiqlar  aytib 

beradilar. Biz esa shu muhitda ulg‘ayib voyaga yetamiz. Bu holat folklorning 

tabiiy yashash sharotidagi ijro holati boʻladi. 

Kundalik  hayotimiz  davomida  insonlar  koʻproq  maqollardan 

foydalanishadi.  Buning  sababi  maqollarning  oʻrni  va  tildagi  vazifasi  bilan 

izohlanadi. Til koʻrki boʻlgan maqollar badiiy jihatdan mukammalligi, quyma 

shakli va ommaviyligi bilan alohida ajralib turadi. “Maqollarda soʻz qimmati 

alohida  yorqin  ifodalanadi.  Chunki  maqollarda  soʻzlarni  boshqasi  bilan 

almashtirish,  biror  soʻz  qoʻshish mumkin emas.  Ular  milliy  til  tarkibida 

qoliplashgan holda namoyon boʻladi. Bu janr dunyodagi hamma xalqlar og‘zaki 

ijodida  bor  boʻlib,  hajm,  shakl,  yaratilishi  maqsadiga  koʻra mushtarak 

hisoblanadi.  Hatto  nomlanishida  ham  yaqinlik  aniq  seziladi”  [1.  64-bet]. 

Xalqimiz  orasida  shunday  insonlar  borki,  ular  nutqida  deyarli  har  doim 

maqollardan  foydalanishadi.  Biz  qaysi  mavzuda  gapirmaylik,  ularning 

barchasiga koʻplab maqollar keltirish mumkin. Quyida bir qancha maqollarni 

koʻrib chiqamiz: 

Oysiz ot maqtama, 

Yilsiz kelin maqtama

 

 

 Ushbu maqolda otni oy oʻtmasdan turib maqtamaslik kerakligi aytilgan. 

Boshida yuvosh koʻringani bilan vaqt oʻtishi bilan asov boʻlib chiqishi koʻzda 

tutilmoqda. Kelinni ham yil oʻtmasdan turib maqtash kerak emasligi aytilyapti. 

Odatda kelin yangi oilaga tushib koʻp narsalarga koʻnikishi kerak boʻladi. Bu esa 

albatta  vaqt  talab  qiladi.  Ular  bu  vaqt  oralig‘ida  oʻzgarib  qolishi  mumkinligi 

nazarda tutilgan. 

Bor joylarda bol arzon, 

Yoʻq joylarda suv qimmat. 

 Barcha  narsasi  bor,  oʻziga  toʻq  yurtda  hamma  narsa toʻkin-sochin, 

---

 

426 

arzonchilik boʻlsa, yoʻq joylarda esa hatto suvni topish amri mahol degan ma'no 

anglashilmoqda. Koʻpgina davlatlarda bu bilan bog‘liq muammolar talaygina.  

Uyda umoch qilolmagan, 

Begona joyda ugra qilarmish. 

 Bu yerda “umoch” soʻzi xamirdan qilinadigan ovqat. U qoʻlni suvga va 

unga botirib uvalanib tayyorlanadi va bu bir muncha oson. “Ugra” esa xamir 

qilinib yoyiladi va ingichka qilib kesiladi. Ayrim insonlar borki, uyida qilmagan 

ishni  boshqa  joyda  qilib,  oʻzini  koʻz-koʻz  qilishni  yaxshi  koʻrishadi.  Oilasiga, 

farzandlariga bermagan mehrni atrofdagilarga koʻrsatishga harakat qilishadi. 

Kishi  avvalo  oʻz  oilasiga  e'tibor  qaratmog‘i  lozim.  Ushbu  maqol  esa  shu 

mazmunni ifodalaydi.  

Atlas-u kimxob kiydim, ustimda yoʻq, 

Asal-u sharbat yedim, og‘zimda yoʻq. 

 Inson  yoshligida  turli  xil  kiyimlar  kiyadi,  xohlagan  narsasini  tanovul 

qiladi.  Qariganda  esa  har  qanday  kiyim  ham  yarashavermaydi.  Turli  xil 

taomlarni iste'mol qilish ham sog‘liqqa toʻg‘ri kelmaydi. Shuning uchun har bir 

narsaning  oʻz  vaqti  boʻladi  deb  bejizga  aytishmaydi,  dono  xalqimiz.  Ushbu 

maqoldan shu kabi ma'nolarni tushunishimiz mumkin.