Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

yaǧrïtma. Ma’nosi: “ Botirlarni ranjitma va holsizlantirma, uchqur ot orqasini 

yag‘ir qilma”. Bu soʻzlar bilan beklarga nasihat qilinadi. Ikki qočŋar baṡï bïr 

eṡäčtä pïṡmas. Ma’nosi: “ Ikki qoʻchqorning boshi bir qozonda qaynamaydi”. 

Bu maqol bir shaharda ikki bek, ikki boshliq bir-biri bilan chiqisha olmasligi, 

birining u yerni tark etib chiqib ketishi kerakligiga ishora qilib aytiladi. Ushbu 

maqol  asl  holida  bugungi  kungacha  yetib  kelib,  hozirda  xalq  orasida  faol 

qoʻllaniladi. Ökϋs sewinč bulsa, qatïǧ oxsunur. Ma’nosi: “ Koʻp sevingan kishi 

biror  ishda  undan  koʻra  qattiqroq  qayg‘uradi”.  Bu  maqol  haddidan  oshib 

hovliqishni tashlashga undab aytiladi. Ushbu maqolga oʻxshash “Koʻp kulgan 

bir yig‘lar” shaklida qoʻllaniladi. Birin-birin miŋ bolur köl bolur. Ma’nosi: “ 

---

 

422 

Birlar toʻplanib, ming boʻladi, tomchilar toʻlib koʻl boʻladi”. Bu maqol oz boʻlsa 

ham bir narsani olaverishga undab aytilgan. Erkä muŋ tegir, taǧ seŋiriŋä yel 

tegir. Ma’nosi: “ Yel tog‘ burniga (choʻqqisiga) tekkandek, qiyinchilik kishining 

boshiga tushadi.  

Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devoni lug‘ati-

t-turk” asarini oʻrganish davomida uning naqadar buyuk yodgorlik ekanligiga 

yana bir bor amin boʻlamiz. Asarning ham ilmiy, ham badiiy qimmatining asosi 

– maqollarning oʻrni beqiyosdir. Xalqimiz ham qadim-qadimdan maqollarning 

oʻrnini beqiyos hisoblashgan. Mahmud Qoshg‘ariyning “Devon”i biz uchun ota-

bobolarimizdan  qolgan ibratli soʻzlar,  pand-nasihatlar  xazinasi  hisoblanadi. 

Mahmud  Qoshg‘ariy  “Devon”ida  xalq  maqollaridan  namunalar  keltirib  oʻtar 

ekan, har bir maqolni sharhlaydi. Ana shu maqol qachon, qanday vaziyatda, 

qanday  insonlarga  nisbatan  aytilaganligini,  qaysi  qabila  orasida  ishlatishi 

haqidagi muhim ma’lumotlarni qayd etib oʻtadi. Keltirilgan maqollar biz uchun 

faqatgina  ibratli  soʻzlar  emas,  balki  ulkan  haqiqatlar,  muhim  ma’lumotlar 

manbasi  ham  hisoblanadi.  Chunki  maqollar  necha  asrlar  davomida  bugungi 

kungacha  yetib  kelish  davomida  tarix  haqiqatlarini,  tibbiyotga  oid  qimmatli 

ma’lumotlarni ham birga olib keldi Davrlar oʻtishi bilan ular turli oʻzgarishlarga 

uchragan  boʻlsa-da,  oʻz  ahamiyatini  yoʻqotmagan.  Bilamizki,  maqollarni 

koʻproq folklorshunoslar, etnograflar, madaniyatshunoslar oʻrganib kelishgan. 

Keyingi davrlar davomida esa, maqollarning lisoniy tabiatini ham tadqiq qilib 

oʻrganish boshlandi. Shunday ekan, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devon”idan oʻrin 

olgan  maqollar  folklorshunoslik,  madaniyatshunoslik  va  etnografiya, 

tilshunoslik va tibbiyot  uchun  asosiy  manba  boʻla  oladi.  XX  asr  ulkan 

yozuvchilardan biri boʻlmish M.Sholoxov shunday yozadi: “ Maqol qanotlanib 

asrlardan asrlarga, avloddan avlodga koʻchib yuradi va bu xalq donishmandligi 

parvoz qilayotgan ufqning nihoyasi koʻrinmaydi”[7.3-bet].