|
Ildim-jildim ikki yer,
Ensasi qotgan neni yer.
Maqoldagi mazmunni ifodalaydigan boʻlsak, har narsani eplab oʻz
vaqtida qiladigan, harakatchan kishi doim yaxshi yashaydi, yegani oldida
boʻladi. Ya'ni yig‘ib terib harakat qilsa hayoti doim yaxshi boʻladi deyilyapti.
Ensasi qotgan, mehnat qilishni oʻziga ep koʻrmaydigan inson esa hamma
narsadan quruq qoladi. Kishi halol mehnat qilib harakat qilsa u qanday ish
boʻlmasin ayb hisoblanmaydi. Peshona teri bilan halol topilgan rizq ham
barakali boʻladi.
Bu kabi maqollar xalq tajribasi, ota-bobolarimizning hayot saboqlari
natijasida har jihatdan mukammal qilib yaratilganki, ulardan nafaqat
soʻzlashuv jarayonida, balki ertaklarda, afsona-yu rivoyatlarda asar mazmunini
yanada kengroq ochib berish maqsadida ijrochi tomonidan keng foydalaniladi.
Bu holat ayniqsa dostonchiligimizda yaqqol aks etgan. Xususan, “Alpomish”
dostonining deyarli barcha variantlarida maqollar keltirilgan. Ergash
Jumanbulbul oʻg‘li, Fozil Yoʻldosh oʻg‘li, Umir baxshi Safarov, Mardonaqul
Avliyoqul oʻg‘li, Abdunazar Poyonov va boshqa koʻplab baxshilar kuylagan
variantlarda maqollarga duch kelamiz. Xususan, Mardonaqul Avliyoqul oʻg‘li
variantida Surxayil mastonning tanlab olgan qirqin qizlari Alpomishni aldab
Boysarining urug‘idan ekanligini, yoʻliga qarab sarson boʻlganini aytib
turganda Alpomish “Ot aylanib qozig‘ini topar” maqolini aytadi va
Qalmoqlardan oʻch olishini aytib Maston kampirning yolg‘on gaplariga
ishonadi. Bu maqoldan xalqimiz orasida keng foydalanib kelinadi. Alpomish bu
yerga bekorga kelmagani, oʻz oldiga qoʻygan maqsadiga erishishi uning
429
qat'iyati, mard va jasurligida namoyon boʻladi.
Umir baxshi Safarov variantida Alpomish Qalmoqdan kelganidan keyin,
Boyboʻrining choʻlda tuya boqib yurganini koʻrib, unga oʻzini tanitmoqchi
boʻladi. Lekin otasi sarbonlarga borib aytsa, qaytib kelgani hamma joyga yoyilib
ketishini oʻylab aytmaydi va quyidagi maqolni keltiradi: “Oʻttiz tishdan chiqqan
soʻz oʻttiz urug‘ga yoyilib ketadi”. Alpomish kelibdi degan gap yoyilib ketmasin,
hamma hovliqib qolmasin, nima boʻlsa ham, oʻzimni tanitmay ketayin, vaqtli
Oybarchinning toʻyining ustiga yetayin, otam ham uch kungacha yaxshi-yomon
bir qiyinchilikni oʻtkazadi-da, bir koʻrishib ketayin, yoʻlda yoʻlovchiday boʻlib, -
dedi” [2.254-bet]. Baxshi shu joyda maqoldan juda oʻrinli foydalangan.
Alpomishning aql-zakovatini, uzoqni koʻra bilishini yana bir bor namoyon
qilgan.
“Alpomish” dostonining Abdunazar baxshi Poyonov variantida ham
maqollardan keng foydalanilgan. Boysaridan yordam soʻrab maktub kelgandan
keyin Alpomish Qalmoq yurtiga ketmoqchi boʻladi. Otasi Boyboʻri esa bunga
qarshilik qilib Boysarining oldiga yubormasligini aytadi. Otasining soʻzini
eshitib Alpomish:
- Ey qiblagohim otajon, Boysari akam ham bir soʻz bilan achchiq ustida
ketgan edi. Eskidan qolgan gap bor: “Urisha tur-da, ushlasha tur”, deydi, nima
boʻlganda ham sizning bag‘ringiz, ichkuyaringiz. Qalmoqlar koʻp taaddi
oʻtkazibdi. G‘ayri yurtda musofirlik dardi qiynab, oldingi qilmishiga afsus qilib,
xabar yuboribdi. Ruxsat bersangiz, holidan bir xabar olib kelsam [1.19-bet] –
deb otasiga aytadi. Bu yerda Abdunazar baxshi “Urisha tur-da, ushlasha tur”
maqolini juda oʻrinli qoʻllagan. Inson yaqinlaridan gina qilmaydi. Aksincha,
ularga toʻg‘ri yoʻl koʻrsatib, yordam berishga harakat qiladi. Alpomish ham
otasiga shu mazmunda gapiryapti. Har ne boʻlganda ham uning ukasi, ichkuyari
ekanligini aytyapti. Dostondan nafaqat ma'naviy zavq, balki yuksak tarbiya
ham olish mumkin.
Yana bir oʻrinda ham xalqimiz ichida juda mashhur maqoldan
foydalanilgan. Alpomish Qalmoq yurtiga Barchinni olib kelish uchun
430
ketayotganda yoʻlda tamaddi qilish uchun Qayqubod va Shodiyor degan ikkita
choʻpondan joy soʻraydi. Alqissa, choʻponlar yugurib, xezlab, shirin soʻzlab:
- Tushing, - deb girdikapalak boʻlib, mehmonni tushirib, vaqtini xushlab,
otini ushlab, kapaga boshlab, koʻrishib-soʻrashib, choʻponlar Alpomishga
qarashib, qaddi-qomatidan, kuch-qudratidan, chaqnab turgan olov koʻzidan
yuragi holsirab, oʻpkasi tushib, “bu bir qonxoʻr jangchiga oʻxshaydi”, deyishib:
- Bunga bir jonliq mol soʻymasak boʻlmas, “Mehmon otangdan ulug‘”, -
deydi, - deb bir qoʻyni soʻyib, pishirib, oldiga qoʻyib, topgan-tutganini
dasturxonga toʻkib, siylayverdi, Alpomish qoʻyning goʻshtini yutib, suyagini
purkab yuboraverdi [2.127-bet].
Bu yerda ham maqol juda oʻrinli qoʻllanilgan. Bizning xalqimiz qadim-
qadimdan mehmondoʻst boʻlgan. Oʻzi yemasa ham mehmonning oldiga borini
toʻkib sochgan. Shuning uchun ham mehmonga nisbatan ushbu maqol qoʻllanib
kelinadi. Dostonda baxshi juda koʻplab oʻrinlarda yuqoridagi kabi xalqimiz
orasida mashhur boʻlgan maqollardan foydalangan va bu dostonning
badiiyatini yanada oshirgan.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, maqollar turmush tajribalari asosida
tug‘iladi va chuqur ma’no ifodalaydi. Maqollar hayotimizga shunchalik singib
ketganki, baxshi doston aytayotganda beixtiyor maqollardan foydalanadi. Bu
esa dostonlarimizning mazmunan ta'sirchanligini yanada oshirishga xizmat
qiladi.
Yuqorida keltirilgan maqollar ma'no jihatdan barchamizga tushunarli
boʻlib, turli xil mavzuda aytilgan. E'tibor beradigan boʻlsak, maqollardagi
badiiyat ularning yaratilishi ustida xalqimizning qanchalik ijodkor boʻlganligi,
saviyasi qay darajada yuqori ekanligidan darak beradi. Mukammal boʻlmagan
san'at asari vaqt oʻtishi bilan yoʻqolib ketaveradi. Xalqimiz yaratgan maqollar
esa shunchalik mukammalki, hajman kichkina boʻlsa ham oʻzida olam-olam
ma'no ifodalab, oradan asrlar oʻtsa-da oʻz ahamiyatini yoʻqotmay, bugungi
kunda xam beqiyos qimmati va tarbiyaviy jihatlari bilan ota-bobolarimiz
tajribasidan bizga saboq berib, shu bilan birga, xalqimiz ma'naviy
431
dunyoqarashini kengaytirib, fikrlash darajasiga ijobiy ta'sir qilgan holda nutqiy
goʻzalligini oshirishga xizmat qilib kelmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
