Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

Annotation. This article is dedicated to the symbols in Ahmad Azam’s novel “Dream 

or Journey to the Land of Chains” and aims to shed light on the artistic features of the symbolic 

images created based on the dream motif in the work. The study discusses the artistic features 

of the symbols in the novel. The meanings of the symbols are given in the example of the 

passages in the work. 

Keywords: symbol, dream, 

chain, country of Chains, mental captivity, the lock of 

the heart, self 

 

 

San’atkor oʻzining asari bilan biz bilgan olamdan boshqa yana bir dunyo 

–  tasavvurdagi  ikkinchi  olamni  bunyod  etadi.  Bu  olamda  oʻz  ideallari,  orzu-

umidlari, kechirgan voqea-hodisalari, armonlari yoki xayolidagi istaklarini aks 

ettiradi.  Rus  adabiyotshunos  olimi  Aleksandr  Genis  aytganidek:  “San’atkor 

oʻzining asari bilan, Yaratganning dunyosidagi shakl-u shamoyil va nusxasiga 

oʻxshatib  ikkinchi  tabiatni  yaratadi”  [4].  Bu  jarayonda  yozuvchi  ma’lum  bir 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

286 

badiiy g‘oyani koʻzda tutar ekan, uni turli shakldagi tasvirlash usullari orqali 

kitobxonga ulashadi. Bugungi kunda zamonaviy oʻzbek romanlarida mualliflar 

oʻz fikr-mushohadalarini ramzlar vositasida badiiylashtirishga harakat qilishi 

uchraydi. Jumladan, Ahmad A’zamning “Roʻyo yoxud G‘ulistonga safar” nomli 

romanida yozuvchi oʻzi aytmoqchi boʻlgan bir qancha falsafiy, ijtimoiy, hatto, 

siyosiy fikrlarini ham ramzlar vositasida ifodalaydi. Ushbu roman Toshkentdan 

yoʻlga chiqqan qahramonning Jizzax yoʻlidan ixtiyorsiz ravishda burilib borib 

qolgan  mamlakat  tasviri  va  oʻzining  tashrifi  bilan  yuz  bergan  voqealarga 

qurilgan. U borib qolgan mamlakatning nomi G‘uliston boʻlib, “g‘ul” – “zanjir” 

soʻzidan  olingan.  Bu  mamlakatda  barcha  fuqarolarning  zanjir  taqib  yurishi 

qahramonimizni  hayratga  soladi.  Odamlarining  ismi yoʻq,  erkaklar  g‘uliy, 

ayollari g‘uliya deb atalaveradi. Farzandlari dastlab zanjirsiz tug‘iladilar, soʻng 

yura boshlagach, ular ham zanjirband etiladi. Ajablanarli joyi shundaki, hech 

bir kishi zanjirband etilganligidan norizo emas, ozor chekmaydi, aksincha, ular 

zanjirga shu qadar koʻnikib ketganki, oʻz hayotlarini zanjirsiz tasavvur ham qila 

olmaydilar.  G‘uliylar  hikoyachi  qahramon  G‘ulistonga  nima  maqsadda  kelib 

qolganligini  aniqlash  uchun  uning  mashinasidan  topib  olingan kitobni olib 

oʻqib koʻrishadi va zanjirsiz yashash mumkinligi haqida tasavvur paydo boʻlib, 

e’tiqodlariga  putur  yetadi.  Asarda  g‘uliylar  oʻzlarining  doimiy  koʻnikkan 

zanjirbandlik  hayotini  yoki  boshqa  yurtdan  borib  qolgan  kishidek  (hikoya 

qahramonidek)  zanjirsiz  yashashni  tanlash-tanlamasligi  ochiq  qoldirilgan. 

Hikoyachi G‘ulistondan yana oʻzining avvalgi ketayotgan tomoniga – Jizzaxga 

ketish yoʻliga tushib olishi bilan roʻyo yakunlanadi. U yana oʻngidagi voqealarda 

ishtirok eta boshlaydi. 

Ahmad  A’zam  romanda  tush  va  oʻngda  –  roʻyo  va  real  hayotda 

kechayotgan  voqealarni  tasvirlar  ekan,  asar  kompozitsiyasidagi  tush  motivi 

ramziy  ahamiyatga  ega  voqea-hodisalarni  yoritishga  xizmat  qilgan.  Bundan 

murod yozuvchi oʻzining fikr va falsafasi, tanqidiy mushohadalari yoki shaxs va 

jamiyat munosabatlarining koʻz  ilg‘amas  qirralariga  kitobxonning  nazar 

tashlashi uchun imkoniyat yaratishdir. “Roʻyo”da ham muallif oʻz tasavvuridagi 

---

 

287 

olamni tush motivi asosida badiiylashtiradi. Vargas Losa “Yosh romannavisga 

xat”  essesida  yozuvchilarning  tasavvurdagi  olamni  yaratishdan  maqsadlari 

haqida shunday deydi: “Kimki oʻzi yashab turgan voqelikdan oʻzgacha bir olam 

yaratishga berilib ketgan boʻlsa, demak, u atrofini oʻrab turgan real dunyoni 

qabul  qila  olmayapti...  Bu  odamlarning  real  hayotda  erisha  olmagan  talab-

ehtiyojlarini,  xohish-istaklarini  qondirish  yoʻlini  tasavvurida  paydo 

qilishdir”[4].  Ahmad  A’zamning  roman  kompozitsiyasini  tush  motivi  bilan 

bog‘liq  ramziy  obrazlarga  qurishi  yozuvchining  ichki  olamida  yashiringan 

atrof-olam,  insoniyat,  butun  jamiyat,  ruhan  ozodlik  haqidagi  tanqidiy 

mulohazalariga borib taqaladi. Demak, ramziy obrazlardan foydalanishda tush 

motivining  olinishidan  maqsad  oʻzi  yashab  turgan  dunyoni  G‘ulistonga 

aylantirish  istagi  emas,  aksincha,  qayerdadir,  qachondir  mavjud  boʻlgan 

zanjirbandlikka(balki  tarixiy  tuzumdagi  ijtimoiy  holat,  balki  qalbning 

zanjirbandligi, balki inson ruhiyatining majozan kishanbandligiga) qarshi ichki 

bir  isyondir,  mana  shu  kishanbandlikdan  ozod  boʻlish istagining roʻyoviy 

qondirilishidir.  Roman shu sababli ham “Roʻyo yoxud G‘ulistonga safar” deb 

nomlanadi. 

Mahorat bilan bitilgan asarlarda chiqish yoʻllari bir nechta boʻlgan ma’no 

labirintlari  mavjud  boʻladi.  Undan  toʻg‘ri yoʻlni  topib  chiqib  keta  olish 

kitobxonning oʻziga havola etiladi. “Manzil”ga eltadigandek tuyuladigan yoʻllar 

ham koʻp. Ularda adashmaslik, chalg‘imaslik oʻquvchidan oʻziga yarasha estetik 

tafakkurni,  badiiy  didni  talab  qiladi.  Ahmad  A’zam  ham  ushbu  asari  bilan 

oʻzining badiiy g‘oyasini amalga oshirishga xizmat qiluvchi ramziy labirintlarni 

taqdim  etadiki,  bu  ramzlarning  mohiyatini  birma-bir  oʻrganib  chiqish 

maqsadga muvofiqdir: 

Hikoyachi qahramon borib qolgan G‘uliston mamlakati ramziy olingan 

joy nomidir. Muallif erksizlikni tasvirlash uchun “zanjir”, “kishan” soʻzlarining 

tarixiy  varianti  boʻlgan  “g‘ul”  soʻzidan  foydalanishi  ushbu  voqealarning 

oʻtmishda  boʻlib  oʻtganligiga  ishora  qiladi.  Ammo  kompozitsion  jihatdan 

roʻyoviy mamlakatga beixtiyor borib qolish shu qadar jonli tasvirlanadiki, asar 

---

 

288 

syujeti  kitobxonda  zanjirga  bandi  insonlar  yashaydigan  hudud  hozirda  ham 

bordek  tasavvur  uyg‘otadi.  Bu  esa  erksizlikning  nafaqat  real  tarixiy 

voqeligidan, balki bugungi kun nuqtayi nazaridan olinganda, ba’zi insonlardagi 

qalbning  kishanbandligidan,  qulflanganligidan  dalolat  beradi.  Muallif  nega 

yaratilgani-yu,  nega yashayotganligini anglamaydigan, yuragi qulf insonlarni 

ongida bir joyga toʻplab, tasavvuriy bir mamalakat yaratadi va unga “G‘uliston” 

deya nom beradi. Shuning uchun ham bu mamalakatni hikoyachidan boshqa 

hech kim koʻrmaganligi ta’kidlanadi: “Shu bugungi kungacha G‘ulistonga bitta 

men borib qaytganman…Alalxusus, g‘uliylarni bu dunyoyimizga oshkor etish 

bitta mening chekimga tushib turibdi…”[1,7]. 

“Lekin men koʻrgan G‘uliston shunday mamlakat ediki, uning oʻzi xayol, 

u yerda yozuvchi odamning og‘zini ochib tomosha qilishdan boshqa hech ish 

qoʻlidan kelmaydi”[1,8], degan jumlaga e’tibor qaratsak, romanda tasvirlangan 

G‘ulistondagi  hayot  inson  erkining,  ruhining  doʻzaxiy  makoni,  hatto  u  xayol 

boʻlsa ham, hatto u tush boʻlsa ham, na uni, na u yerdagi odamlarni oʻzgartirib 

boʻlmaydi. Yozuvchining, ya’ni bu dunyoni qabul qilolmayotgan, g‘ayriinsoniy 

ekanligini koʻrib  turgan,  “hayotning  asli”  nima  ekanligini  ularga 

uqtirolmayotgan, fikrlayotgan insonning “tomosha qilishdan boshqa hech ish 

qoʻlidan kelmas”ligi orqali muallif inson tiynatidagi ahvolga ham ishora qiladi. 

Demak,  G‘uliston  mamlakati  ramzida  quyidagi  ma’no  qatlamlari  mavjud: 

G‘uliston – ijtimoiy xususiyatga ega boʻlib, tarixiy tuzum vaqtida oʻzini qiynagan 

erksizlik  muammosini  hech  kim  bilan  ochiq  soʻzlasha  olmagan  odamlarning 

yashash hududi, yakka inson unga qarshi chiqishi mahol; G‘uliston – insonning 

botinidagi,  ruhidagi  qullikni,  nafsni  yengishga  ojiz  insonlarning  muallif 

tasavvurida yaratilgan xayoliy mamlakati; G‘uliston – yolg‘on havaslar zanjiriga 

bandi boʻlgan, dunyoga va bandasiga hukmron boʻlaman degan, nafsdan qutula 

olmagan, qutulishni-da istamagan qalbdir. 

Zanjir  ramzi.  Ushbu  asar  syujetini  harakatlantiruvchi,  qahramonlar 

psixologiyasini  ochib  beruvchi,  roviyning  fikr  va  mulohazalari  oqimini 

yoʻnaltirib boruvchi asosiy ramz bu – zanjir. Hikoyachining roʻyosida kechgan 

---

 

289 

barcha  voqealar  zanjir  bilan  bog‘lanadi.  Shuning  uchun  g‘ul,  ya’ni  zanjirni 

romanning yadroviy ramzi deb atash mumkin. Chunki qolgan barcha ramzlar – 

G‘uliston,  g‘uliya  qiz,  g‘uliylik,  olma  yetishtirish,  halqali  naqshlar,  zanjirli 

haykal, tozalash sabog‘i kabilarning barchasi shu g‘ul (zanjir) ramzidan oʻsib 

chiqqan.  Qahramon  qayerga  bormasin,  g‘ul  bilan  bog‘liq  narsalarga  duch 

kelishi bu mamlakatda zanjirga tobelikdan dalolat beradi: “Yoʻlning oʻrtasidagi 

bahaybat toʻsiq  –  bahaybat  zanjir  shaklida,  to  ufqqacha  tortilgan”[1,43], 

“Chiroyli zanjirgulchin darvoza yonboshga surildi. Ikki tomoni olmazor keng 

xiyobonga  kirdik.”[1,48],  “Bir  oʻymakor,  ya’ni  zanjir  naqshi  kesib  solingan 

eshikni ochdilarki, sizni charchatmaslik uchun qayerda zanjir rasmi yo shaklini 

koʻrsam  hammasini  aytavermay,  bari  bir  sanog‘iga  yetolmayman,  xullas, 

G‘ulistonning  nomiga  yarasha  hamma  yoqda  g‘ul  asari  bor”[1,49], 

“Odamlarning  nafaqat  har  bir  qadami,  hatto  nigohlari  ham  zanjir  manfaati 

uchun  xufiyalar  va  eng  zamonaviy  koʻruv-eshituv  uskunalari  bilan  nazorat 

qilinadi. Bu qullik saltanatini boshqarib turuvchi koʻrinmaydi, ammo unga va 

zanjirga  Xudoga  topinganday  topinadilar”[1].  Bu  kabi  lavhalardan  biz 

mamlakat  hayoti  qat’iy  tartib-intizomga  qurilganlini  anglaymiz.  Majozan 

olganda, nafsga mukkasidan ketgan insonning qalbi nafs zanjiri bilan shu qadar 

bandi  etilganki,  ularning  har  bir  harakati  faqat  nafsning  manfaati  uchun 

tartiblashtirilgan, zanjir (nafs)dan bir lahza, hatto xayolda ham voz kechishni 

oʻylash jinoyat deb qaraladi: “Yoʻq, – dedi qiz, – zanjirsiz qolishdan zanjirning 

oʻzi asrasin! Men hatto tushimda ham…voy, uzr, hech kimga aytmang, iltimos 

qilaman!  “Nima,  tushingizni  ham  tekshiradilarmi?”,  deb  soʻradim.  Tushda 

zanjirsiz yurish ham g‘uliyning asli ichida g‘uliylikka sodiq emasligiga dalolat 

deb qaraladi. Men unaqa tush koʻrmayman. Misol uchun deb, og‘zimdan chiqib 

ketdi.  Siz  eshitmadingiz,  men  aytmadim,  oʻtinib  soʻrayman,  dedi  qiz.”[1,93] 

Ushbu tafsilot G‘ulistondagi zanjirga boʻlgan munosabatni yanada ochib berish 

uchun  romanga  kiritilganligi  shubhasiz.  Demak,  zanjir  ramzidagi  ma’no 

qatlamlarini  quyidagicha  izohlash  mumkin:  zanjir  –  ma’lum  bir  tuzumning 

tobelikka koʻnikishni  insonlar  qon-qoniga  singdirish  uchun  qilgan  usul 

---

 

290 

vositasi; zanjir – insondagi ruhiy erkinlikka erishish istagini kishanlab turuvchi 

mayl; zanjir – nafs timsoliki, u qalbdagi barcha ezguliklarga intilish xohishini 

kishanlab turadi;  

Asarda G‘uliston fuqarolari olma mevasini yetishtirishlari, ayniqsa, ular 

olmani  juda  koʻp  yeyishlari  haqidagi  parchalar  bu  mevadagi  temir  moddasi 

bilan toʻyingan  organizmdan  zanjirli  farzand  tug‘ilishi  bilan  bog‘liq  boʻlib, 

ramziy  ahamiyatga  ega.  Chunki  g‘uliylar  tadqiqotida  izlanishlarning  bosh 

yoʻnalishi – inson tanasiga temir moddasini singdirish boʻlib, buning yoʻli g‘uliy 

tanasida  olma  yeyish  orqali  ferrum  (temir  moddasi)  miqdorini  oshirish. 

Bundan  maqsad  koʻp  temir  moddasi  toʻplagan  ota-onadan  boʻladigan 

homiladayoq  temir  moddasi  nozik  zanjirga  aylanib,  tug‘ilajak  farzand  zanjir 

bilan  tug‘ilishiga  erishish!  Bu  ilmiy  izlanish  hali  natija  bermagan  boʻlsa-da, 

g‘uliylar  qachondir  chaqaloq  tanasida  zanjir  bilan  dunyoga  kelishiga  qattiq 

ishonishadi: “Hali biron g‘uliy bolasini boʻynida zanjiri bilan birga tug‘dirishga 

erishmagan ekanlar-u,  lekin,  ana-mana,  baribir  dunyoga  keladi  deb,  butun 

G‘uliston intiq”[1,223]. Zanjirli farzand – ijtimoiy jihatdan olib qaralganda, tagi 

puch  mafkuraning  ramzi.  Inchunun,  organizmda  temir  moddasi  koʻp  boʻlsa 

ham,  u  inson  tanasida  hech  qachon  zanjirga  aylanmasligi  oddiygina  ilmiy 

haqiqat va butun jamiyatning bunga koʻr-koʻrona ishonishi esa amalga oshmas 

utopik  g‘oyalarga  ishonishiga,  hatto,  e’tiqod  qilishiga  ishoradek,  nazarimda. 

Majoziy jihatdan qaralganda, zanjirli farzand – mutaassiblik ramzi. Qalban koʻr 

insongina yolg‘onga qurilgan nafsiy istaklarning bardavom amalga oshishiga, 

mana  shu  botin  bilan  oliy  maqomda  turishiga  ishonadi  va  bu  holat 

G‘ulistondagi  zanjirli  farzand  tug‘ilishini kutgan g‘uliylarning ahvoli bilan 

aynan bir xil. 

Muxtasar  qilib  aytganda,  “Roʻyo  yoxud  G‘ulistonga  safar”  romani 

yozuvchining fikr-mulohazalarini ramzlar vositasida aks ettiradi va uning asl 

mohiyatida  qalbni  G‘ulistonga  aylantirmaslikka,  uni  nafs  zanjiriga  bandi 

etmaslikka da’vat etish yotadi, G‘uliston  mamlakati va g‘uliylar hayoti ramzi 

---

 

291 

orqali ruhiy erkinlikdan mahrum yuraklarga koʻzgu tutgandek boʻladi hamda 

undan qutulish uchun intilishga ishora qiladi.