Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Kalit soʻzlar: Bobur, qofiya, mutlaq, muqayyad, murdaf, mujarrad, muassas. 

 

Annotation. This article provides information about the rhyming system and weight 

characteristics of the ghazals of king and poet Zahiriddin Muhammad Bobur.The article deals 

with  different  types  of  rhyme  according  to  their  core  composition:  murdaf,  muqayyad, 

mujarrad and muassas rhyme; and according to their structure :mutlaq and muqayyad types 

have been scientifically artistically analyzed in terms of numbers, and each of these rhyme 

types has been exemplified by bytes from the verses in the divan. It is emphasized which word 

in the bytes forms the rhyme, and the location of the sound in these words depends of course 

on the weight requirement and belonging to this species according to the weight requirement 

is explained. As well as, with repeated words (radif) and without repeated words ghazals are 

also mentioned.  

 Keywords: Bobur, rhyme, mutlaq, muqayyad, murdaf, mujarrad, muassas. 

 

 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

414 

Oʻzbek  adabiyotida  durdona  asarlari  bilan  nom  qoldirgan  Zahiriddin 

Muhammad  Bobur  Hindistonda  332-yil  hukmronlik  qilgan  boburuiylar 

sulolasining asoschisi, buyuk podshoh boʻlish bilan birga iste’dodli shoir, yirik 

adabiyotshunos va tarixchi olim ham boʻlgan. Boburning lirik merosi va ilmiy 

asarlari yillar davomida oʻzbek va jahon olimlari tomonidan oʻrganilib, tadqiq 

qilib kelinmoqda. Bobur ijodi bilan xorijiy olimlardan U.Erskin, S.M.Edvards, 

A.Bereviy,  R.M.Kalkedot,  Ch.Stori,  E.Xolden,  L.King,  F.J.Talbot,  D.Ross, 

J.Elfiniston,  I.Mano,  Z.Mansuriy,  R.Sharma,  A.Samoylovich,  I.Stebleva;  o`zbek 

olimlaridan  esa  B.Qosimov,  P.Shamsiyev,  V.Rahmonov,  H.Boltaboyev, 

I.Adizovalar shug‘ullangan. 

Boburning lirik merosi rang-barang.  She’rlarining  umumiy  hajmi  400 

dan ortiq. Bobur ijodida g‘azal, ruboiy, tuyuq, qit’a, fard, muammo, masnaviy 

kabi janrlar yetakchi oʻrin tutadi. Shoir lirikasining koʻp qirralari turli olimlar 

tomonidan  tadqiq  etilgan  boʻlsa-da,  she’rlaridagi  qofiya  masalasi  maxsus 

oʻrganilmagan edi. Biz ushbu maqolamizda Boburning qofiyadan foydalanish 

mahoratini g‘azallari misolida ko`rib chiqamiz. 

Ma’lumki,  qofiya  deganda  misralar  oxiridagi  qoʻshimcha,  soʻz  va  soʻz 

qo`shilmalarining oʻzaro ohangdosh boʻlib kelishi tushuniladi. Qofiya shoirning 

mahoratini koʻrsatuvchi,  she‘rning  yoqimli  ohagini,  oʻqishliligini  belgilab 

beruvchi unsur hisoblanadi. 

Qofiya tuzilishiga koʻra mutlaq qofiya va muqayyad qofiya kabi turlarga 

boʻlinadi.  Agar mumtoz qofiya raviy bilan  tugasa, muqayyad, raviydan soʻng 

tovushlar davom etsa, mutlaq turiga mansub bo`ladi. 

Bobur g‘azallarining 60% ga yaqin qismini mutlaq qofiya, 40% ini esa 

muqayyad  qofiya  tashkil  qiladi.  Mutlaq  qofiyaning  goʻzal  namunasi  sifatida 

uning  “Chun  falak  qoʻymas  meni...”,  “Hajr  oʻlturdi  meni…”,  “Yo  qoshing 

yanglig...”,  “Ne  xush  boʻlg‘ayki...”,  “Ne  vafo  umrimda...”  deb  boshlanuvchi  va 

“Arzimas”, “Topilmas”, “Dey” radifli g‘azallarini keltirib oʻtishimiz mumkin. 

Masalan: 

Ne xush boʻlg‘ayki, bir kun uyquliq baxtimni uyg‘otsam, 

---

 

415 

Kechalari tori moʻyidek beliga chirmashib yotsam. 

Ushbu baytda “uyg‘otsam”, “yotsam” soʻzlari qofiyani yuzaga keltirgan. 

Bunda raviy “t” undoshi hisoblanadi. Qofiya raviy bilan tugamaganligi uchun 

ham ushbu baytdagi qofiyalarni mutlaq qofiyaga mansub deb qaraymiz. 

Muqayyad  qofiyaning  namunasi  sifatida  esa  “Yana  koʻz  uyida  ma‘vo 

qilibsen...”,  “G‘urbatda  ul  oy...”  deb  boshlanuvchi  va  “Berur”,  “Mushkuldir”, 

“Topilmas” kabi radifli g‘azallarini keltirib oʻtishimiz mumkin. 

Agarchi sensizin sabr aylamak ,ey yor ,mushkildir, 

Sening birla chiqishmoqlik dag‘i bisyor mushkildur. 

Bu baytda esa “yor” va “bisyor” soʻzlari oʻzaro qofiyadosh boʻlib kelgan. 

Baytda  “r”  tovushi  raviy  hisoblanadi.  Qofiya  raviy  undoshi  bilan  tugaganligi 

uchun muqayyad turiga mansub. 

Qofiyaning  oʻzak  tarkibiga  koʻra  esa  4  turi  farqlanadi.  Bular 

quyidagilardir: