Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Keywords: Alisher Navoi's works, Turkic words, food names, sok, toasted flour. 

 

 

Zamonaviy  globallashuv  sharoitida,  ilmiy-texnik  taraqqiyot  jadal 

kechayotgan,  yuksak  axborot  texnologiyalari  hayotning  barcha  sohalariga 

tezlik  bilan  kirib  borayotgan  hozirgi  davrda  adabiy  tilning  xalq  tiliga, 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

157 

dialektlarga  ta’siri  katta  boʻladi.  Allaqachon,  turli  sohalarga  oid  yangi 

tushunchalarni, narsa-predmetlarni anglatuvchi soʻz-atamalar hozirgi  oʻzbek 

tilidan  mustahkam  oʻrin  olmoqda.  Bu  ma’lum  ma’noda  xalq  tilida  mavjud 

boʻlgan  ba’zi  til  birliklarining  unutilib  ketishiga,  ularning  asta-sekin  yoʻqola 

borishiga  sabab  boʻlmoqda.  Shunday  leksik  qatlamlardan  biri,  shubhasiz, 

oʻzbek tilidagi taom nomlaridir. Tilshunoslikning leksik tizimida taom nomlari 

alohida  oʻrintutadi.  Soʻnggi 20-30  yilda  tilimizga  oʻzlashgan  koʻpsonli 

leksemalar bu tarmoq lugʻat boyligini ham oshirdi. Bunga bugungi kunda faol 

qoʻllanayotgan lavash, gamburger, chizburger, pissa, hotdog, langet, omulet kabi 

oʻzlashmalarni  misol  keltirish  mumkin.  Ayni  paytda  asrlar  davomida  tilimiz 

tarixida qoʻllanib kelgan, endilikda adabiy tild oirasida yoʻqolishga, unutilishga 

yuz tutgan, ayrimlari xalq shevalaridagina qoʻllanib kelayotgan taom nomlari 

bilan  bogʻliqlek  semalarni  ham  lingvistik,  ham  etnografik  tomondan  tadqiq 

etish koʻp jihatdan ilmiy ahamiyatga ega. 

Taom  iste’mol  qilish  inson  hayotining  asosiy  shart-sharoitlaridan 

hisoblanadi va u xalq iqtisodiy farovonligining muhim koʻrsatkichlaridan biri 

boʻlib,  muayyanj  amiyatning  ijtimoiy-iqtisodiy  tuzumibilan  chambarchas 

bogʻliq. Taom tayyorlash usuli hamma xalqlarda juda qadim zamonlardan kelib 

chiqqan  boʻlib,  uning  keyingi  rivojlanishi,  bir  tomondan,  mamlakatning 

iqtisodiy  va  iqlim  sharoitlari  bilan,  ikkinchi  tomondan  esa,  jamiyat  tarixi  va 

xalqning madaniy taraqqiyoti bilan belgilanadi. Xuddi ana shu jihatiga koʻra, 

etnolingvistik qadriyat sifatida taom nomlari alohida ahamiyat kasb etadi. 

Ushbu maqolada lisherNavoiy asarlaridagi ayrim taom nomlari, xususan, 

don  mahsulotlaridan  tayyorlangan  yemaklar  lugʻaviy-ma’noviy,  tarixiy-

etimologik jihatdan tadqiq qilindi, bu taom nomlarining hozirgi oʻzbek tili va 

boshqa turkiy tillaridagi ana shunday nomlarga qiyosan oʻrganildi. 

Oʻzbek tilshunosligida taom nomlari bir qadar oʻrganilgan. Bunga u yoki 

bu darajada aloqador nomzodlik dissertasiyalari himoya qilingan, monografiya 

va maqolalar chope tilgan. Oʻzbek tilshunosligida pazandachilik leksikasini 

---

 

158 

N.  Ikromova  oʻrgangan.  U  asosan  Toshkent  shahri  shevasidagi  taom 

nomlarini oʻz tadqiqotiga kiritgan[10].  

Tadqiqotchi  olim  M.  Xudayarovaning  “Oʻzbek  tilidagi  taom 

nomlarining  ingvistik  tahlili  (Qoraqalpogʻiston  hududi  materiallari 

asosida) 

nomzodlik 

dissertatsiyasida 

Qoraqalpogʻiston 

oʻzbek 

shevalaridagi taom nomlarining leksik xususiyatlari oʻrganilgan [15].  

Oʻzbek xalq shevalari oʻrganilgan ishlarida ham ayrim taom nomlari 

haqida ma'lumotlar berilgan [20].  

Professor  H.  Dadaboyevning  oʻtgan  yili  chop  etilgan  “Devonu  lugʻatit 

turkning  til  xususiyatlari”  nomli  monografiyasida  eski  turkiy  tilning  fonetik, 

leksik-semantik  xususiyatlari  tahlil  qilingan  [8.  66-75-betlar].  Lekin  bu  kabi 

ishlarda eski oʻzbek tilida, xususan Navoiyasarlaridagi taom nomlari maxsus 

tadqiq etilmagan. Vaholanki, Navoiy asarlari tilida hozirgi oʻzbek adabiy tilida 

uchramaydigan  yoki  ma'no  jihatdan  farqlanadigan  juda  koʻp  taom  nomlari 

uchraydi. Ularningl eksik-semantik xususiyatlarini oʻrganish oʻzbek tili tarixi, 

leksikologiyasi va leksikografiyasi uchun ham muhim deb hisoblaymiz.  

Tadqiqotimiz  natijalariga  koʻra  Navoiy  asarlari  tilida  ellikdan  ortiq 

taomnomlariu  chraydi.  Ularning  qariyb  70  foizini  oʻz  qatlamga  oid  birliklar 

tashkil qiladi. Ular orasida oʻnga yaqin don mahsulotlaridan tayyorlanadigan 

taom nomlari qayd etilgan. Bu taomlarga guruch, bugʻdoy, joʻxori, tariq va 

moshlardan  tayyorlanadigan  taom  nomlarini  kiritish  mumkin. 

Bugʻdoydan tayyorlanadigan taom nomlariga: bugʻro, qovurmoch, tariqdan 

tayyorlanadigan taom nomi: sөkboch kabilarni koʻrsatish mumkin.