Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Hozirgi nomlanishi  Toshbitiglarda  “Devoni lugʻatit turk”da 

ota 

qang, achi 

ata, aba (tubut), dada (oʻgʻuz), xata 

(xoʻtanliklar tilida) 

ona 

oʻg 

ana, apa (qarluq, turkman), aba 

(oʻgʻuzcha), uma, xana (xoʻtanliklar 

tilida)  

bobo 

apa 

 

amaki 

achi 

 

ogʻil(lar) 

oʻgʻil, oʻgʻlan 

oʻgʻil 

 oʻgʻil bola 

 

uri 

kenja oʻgʻil 

 

ashtal ogʻul 

emikdosh 

 

emukdash 

bola-chaqalar 

 

char-charmaq 

ini  

ini  

ini 

aka, ogʻa 

achi, opa 

ichi 

birodarzoda 

ati 

 

bobomiz-ajdodimiz  achumiz-apamiz   

ogʻa-inim 

иним-ачим 

 

 

amaki 

achi 

tagʻay  

erning katta ukasi 

 

ichi 

chol 

 

avichgʻa 

qarindosh 

oʻgʻush 

oʻgʻush, qap 

uzoq qarindosh 

 

yaq-yuq qadash 

birodarlik, yaqinlik    

qadashliq  

qayin, qaynagʻa, 

qayin ota, qayin 

ona 

 

qadin, qayin, qazin  

 

yanga 

 

egat, egatlik qarabash (nikoh 

kechasi kelin va kuyovga xizmat 

qiluvchi shaxs) 

 

---

 

166 

kelin 

 

kalingu 

kelin, egatlik 

singil 

singil 

singil 

opa, egachi 

 

echa, acha, aka 

singildek yaqin, 

egachim 

 

ekach 

keksa xotin 

 

achi (barsagʻan) 

xola 

 

koʻku, koʻkuy 

jiyan 

yigun, ati 

chiqan (xolaning oʻgʻli) 

boja, xotin 

singlisining eri 

 

namija (chigil) 

qiz qarindoshning 

eri 

 

yezna 

kuyov 

 

kuzagu 

 

kuyov va 

kuyovlarning 

qarindoshlari 

 

qadin-qadnagʻun, qazin, qaznagʻun 

beka 

yutuz 

 

xotin 

qatun 

uragʻut, kishi, evluk, ish (esh), qazuz 

(juvon) 

xotinning singlisi 

 

baldiz 

xotinning ogʻil 

ukasi 

 

yurj, yurch 

xotinning yaqinlari, 

aka-ukalari, ota-

onalari 

 

tungur  

tugʻishgan emas, 

qondosh emas yani 

oʻgay 

 

oʻgay, baldir, qangsiq 

oʻgay ota 

 

oʻgay ata 

oʻgay oʻgʻil 

 

baldir ogʻul 

---

 

167 

oʻgay qiz 

 

baldir qiz 

oʻgay ota 

 

qangsiq ata 

oʻgay oʻgil 

 

qangsiq oʻgʻul 

otasi bir, onalari 

boshqa bolalar, 

otadosh 

 

qangdash  

asrandi bola 

 

yuvgʻa 

otaginam 

 

ataqi 

onaginam 

 

anaqi 

otajon 

 

atach 

ona qiz 

 

anach 

oʻgʻilcham 

 

ulich 

 

Eski  turkiy  tili  davrida  qavm-qarindoshlik  atamalarining  ishlatilishi 

qadimgi turkiy tili davridan bir muncha farq qiladi. Mahmud Koshgʻariyning 

“Devoni  lugʻotit  turk”  asari  lugʻat  boʻlganligi  uchun,  qavm-qarindoshlik 

atamalarining katta qismini (bir necha turkiy qabilalar misolida) qamrab olgan.  

Yuqoridagi  lugʻatdan  koʻrininb  turibdiki,  birgina  apa  (aba)  leksemasi 

ham erkak (ota, bobo, ogʻa, aka), ham ayol jinsi (ona) uchun qoʻllanilgan. Yoki 

bu  davrda  eng  koʻp  qoʻllanilgan  achi  ham,  asosan,  erkak  qarindoshlar  (ota, 

amaki, aka, ogʻa, uka, qaynogʻa) hamda ayol qarindoshlar (opa, egachi, keksa 

xotin)ni  nomlash  uchun  qoʻllanilgan  (chol  ma’nosini  ifodalovchi  avichgʻa 

soʻzining oʻzagi ham achi soʻzi bilan bogʻliq). Ota leksemasi qang, achi, ata, aba 

(tubut), dada (oʻgʻuz), xata (xoʻtanliklar tilida) kabi bir qancha muqobiliga ega 

boʻlgan.  

Erning aka-ukasi bilan xotinning aka-ukasining nomlanishi farqlangan 

yani erning kichik ukasiga ini, yoshi katta ukasi ichi, kichik qiz singlisiga singil, 

katta  qiz  singlisiga  aka  deyiladi.  Xotinning  kichik  qiz  singlisiga  baldiz,  katta 

singlisiga  aka  deyilgan.  Bugungi  kunda  yoshi  katta  erkak  jinsiga  nisbatan 

ishlatiladigan  aka  soʻzi  yoshi  katta  ayol  jinsiga  nisbatan  qoʻllanilib,  bugungi 

kunda shevalarimizda uchraydigan egachi soʻzining tarkibini ega aslida aka, -

---

 

168 

ch erkalash-kichraytirish shakli, -i egalik shakli boʻlib, aka soʻziga kichraytirish 

va erkalash shaklining qoʻshilishi natijasida k tovushi g ga oʻzgargan (buni Olim 

Sh. Rahmatullayev ham qayd etib oʻtgan) [3]. Kelin va yanga leksemalarining 

eski turkiy shakli boʻlmish egat, egatlik soʻzlarining asosi ham aka hisoblanadi. 

Toshbitiglarda  uchraydigan  oʻg  (ona)  leksemasi  Mahmud  Koshgʻariy 

lugʻatida  boshqa  ma’nolarni  ifodalashi,  bu  soʻzning  XI  asrlarga  kelib 

iste’moldan  chiqqanligini  koʻrsatadi.  Biroq  lugʻatda  oʻgay,  oʻgsiz  soʻzlari 

tarkibida  oʻg  soʻzi  saqlangan  boʻlib,  oʻgay  (aslida  tarkibidagi  soʻz  va 

qoʻshimchaning  ma’nosiga  koʻra  boshqa  ona  degani)  Koshgʻariy  davrida 

oiladagi  begona,  qondosh  boʻlmagan  qarindosh-urugʻchilik  munosabatlarini 

ifodalash uchun qoʻllanilgan. Oʻgsiz esa onasiz, yetim ma’nolarini bildiradi va 

shu  soʻzlar  muqobili  sifatida  bugungi  kunda  iste’molda.  Bu  davrda  oʻgaylik 

ma’nosini  ifodalovchi  qangsiq  va  baldir  (paldir)  soʻzlari  ham  borki,  oʻgay 

leksemasining  oʻzagi  ona  tushunchasini  ifodalovchi  soʻz  bilan  bogʻliq  boʻlsa, 

qangsiq sozining oʻzagi qang yani qadimgi turkiy tilda ota ma’nosini ifodalovchi 

soʻz hisoblanadi. Masalan, qangsiq ata (oʻgay ota), qangsiq oʻgʻul (oʻgay oʻgil) 

kabi.  Otadosh  ma’nosini  beruvchi  qangdash  soʻzi  qangsiq  bilan  oʻzakdosh 

hisoblanadi. 

Shunday  qilib,  qarindosh  –  urugʻchilik  nomlarining  aksariat  qismi 

tilimizning juda qadimiy soʻzlar boʻlib, ularning oʻzgarishi asrlarni talab qiladi. 

Oʻzbek tilida qavm-qarindoshlik atamalarining boy va qiziqarli tarixi mavjud 

boʻlib, uni chuqur ilmiy tadqiq qilish zarur.