Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

Annotation. This article artistically analyzes the image of the heroes in the stories of 

Isajon Sultan, their inner and mental state and destiny. The ideas put forward by the writer 

in the stories are expressed in relation to the experiences. . The stories are about the essence, 

the feelings that lead a person to perfection, the worthlessness of life and various human 

feelings. 

Keywords: uzbek literature, stories, style, art, essence. 

 

 

Bugungi  kunda  zamonaviy  oʻzbek  nasri  tobora  jadallashib,  chuqur 

ahamiyat kasb etib  bormoqda.  Xususan,  nasrimizning  yetuk  vakillari  butun 

insoniyat taqdiriga daxldor boʻlgan, odamzot boshidan kechiradigan, kechirishi 

mumkin boʻlgan  barcha  muammolarni,  turli  xildagi  mavzularni  deyarli 

qalamga  olganlar  va  bu  an’ana  hozir  ham  davom  etib  kelmoqda. 

Yozuvchilarimiz  bugungi  kun  kishisi  sifatida  oʻz  asari  qahramoniga  yuksak 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

171 

badiiy  talablar  qoʻymoqda,zeroki,  zamon  ham  shuni  talab  qilyapti  va  badiiy 

adabiyotimiz  ham  shunga  monand  oʻquvchini  sehrlab  qoʻyadigan,  kitobga 

oshno qiladigan va, bir soʻz bilan aytganda, kitobxonning his-tuygʻulariga ta’sir 

qiladigan  hamda  uning  hissiyotlarini  junbushga  keltirib,  oʻylantiradigan 

asarlar bilan boyib bormoqda.  

Bugun adabiyotimiz vakillari zarur gapni, dolzarb muammoni odamning 

taqdiriga bogʻlab, ta’sirli yoʻsinda ifodalash kerakligiga katta e’tibor bermoqda. 

Aytish mumkinki, hozirgi davr kitobxoni ham badiiy saviyali asarlarni oʻqishi, 

yozuvchining  asar  orqali  aytmoqchi  boʻlgan fikr-  mulohazalari  va  badiiy 

maqsadini  tushunishi  uchun  ma’lum  bir  ma’noda  adabiyotga  oshno,  har 

qanday  ma’no  nozikliklarini  anglay  oladigan,  tafakkur  koʻlami keng boʻlishi 

kerak.  Ana  oʻshandagina  yozilgan  asarning  qadr-qimmati  yuqori  boʻladi  va 

yozuvchi oʻz xayollarini, orzu-istak va maqsadlarini oʻquvchiga “yuqtira oladi”. 

Ma’lumki, adabiyotimizda har bir yozuvchining oʻz uslubi, oʻz yoʻnalishi 

bor. Gʻazal mulkining sultoni Mir Alisher Navoiy bobomiz “Xamsa”ni yozishda 

ham oʻz fikrlarini bildirib oʻtganlar: “Shunday asar yozginki, oʻziga xos boʻlsin, 

oʻqigan  odamlarga  yangi,  boshqa  asarlarga  oʻxshamasligi  sezilib  tursin.  Aks 

holda  asari  oʻzgalar  yozgandek  boʻlsa,  bunday  takrorlash  senga  loyiq  emas. 

Yaxshisi, bunday asar yozmagan ma’qul.”.[1, 34-b] 

Adabiyotshunos  olim  Hamidulla  Boltaboyevdan:  “Uslub  asarning eng 

ahamiyatli tomoni hisoblanadi. Uslubning adabiyotdagi oʻrni juda katta va juda 

muhimdir.  Bir  asardagi  fikrlar,  ma’lumotlarning  eski,  boshqa  yozuvchilar 

tomonidan  aytilgan  boʻlishi  mumkindir,  ularning  bizga  sezdirmasdan, 

bildirmasdan ifoda qilib, uni bizga oʻquta olgʻan kuch uslubdir”, - dab aytadi 

Abdurauf  Fitrat  va  uslubning  ishlanishi  va  shakllanishini  mumtoz 

adabiyotimizda mavjud boʻlgan “Layli va Majnun“ dostoni misolida asoslaydi: 

“buni fors shoirlari necha daf’alar yozgʻanlar. Hammasida hikoya birdir, voqea 

bir turlidir. Biroq forscha-turkcha bilgan kishi Nizomiyni, ondan keyin Jomiyni 

oʻqiydir.  Xisravga  kelgach,  Navoiyni  albatta  ularga  tarji’  qiladi.  Fuzuliyni 

koʻrgach, Navoiyning “Layli va Majnun”ini tokchaga qoʻyib, Fuzuliyni oʻqishga 

---

 

172 

majbur  boʻladi.  Shunday  xulosa  qilishga  asos tugʻiladiki,  badiiy  asar  uslubi 

asarni tashkil etadigan barcha unsurlar tizimi emas, balki yozuvchining oʻziga 

xos “prinsip”idir” [2, 176-b]. Xuddi shunday Isajon Sulton asarlarida ham oʻziga 

xos mualliflik uslubi yaqqol sezilib turadi va boshqa ijod namoyondalarining 

asarlaridan adib asarlari ancha farq qiladi. 

Taniqli  oʻzbek  yozuvchisi,  qator  hikoya  va  romanlar  muallifi,  oʻzining 

oʻrni va uslubiga ega boʻlgan  adib  Isajon  Sulton  zamonaviy  oʻzbek 

adabiyotining  mana  shunday  yetuk  vakillaridan  biri.  Uning  asarlari  goʻzal 

samimiyat asosiga quriladi, ularda ortiqcha dabdaba ham, boʻrtma mubolagʻali 

tasvirlar ham yoʻq, shunchaki oddiy soʻzlar vositasida mohirona yondashuv va 

nozikliklar sezilib turadi. Yozuvchining aksariyat asarlari mazmunan falsafiy, 

mohiyatanesa  oddiy  insoniy  muammolar,  hayotiy  voqealar  hisoblansa-da, 

uning  asarlaridan  koʻplab  hayotiysaboq  chiqarish  va  hayotni  oʻrganish 

mumkin. “ Xazinabon yoxud Hazrati Xizr izidan”, “ Ogʻriq togʻi “, “ Qismat”, “ 

Farishta  “,  “Todd”,  “  Doʻst  “  kabi  hikoyalarida  insonning  umri  mobaynida 

amalga oshiradigan ishlari, oʻz taqdiri yoʻlidan borib, koʻngliga  tukkan orzu-

umidlarini  amalga  oshirishi  uchun  insonga  eng  zarur  narsalar  haqida  fikr 

yuritiladi. Dunyodagi engezgu kuch – yaxshilik va insonlar oʻrtasidagi mehr-

oqibat,  samimiylik,  otalik  va  farzandlik  burchi,  doʻstlar  oʻrtasidagi 

munosabatlar,  sadoqat  va  vafodorlik  kabi  tuygʻular  qalamga  olinadi.  Yoinki, 

yozuvchi  qalamiga  mansub  har  bir  hikoyada  inson  ma’naviyati  qirralarini 

tekshirishga, inson ruhiyatidagi koʻz ilgʻamas sezimlarini tadqiq etishga urinish 

holatlarini ham koʻrishimiz  mumkin.  Isajon  Sulton  hikoyalarining 

qahramonlari,  asosan,  oddiy  odamlar  boʻlib,  ular  har  doim  oʻz  taqdir  yoʻlini 

izlab topishga urinadigan, hayot sinovlariga toʻqnash kelsa-da, oʻzini, oʻzligini 

unutmaydigan,  maqsadi  sari  olgʻa  intilib,  oxirigacha  izlanishdan 

toʻxtamaydigan  insonlardir.  Har  qanaqasiga  boʻlmasin,  ma’naviy  kamolotga 

yetish, komillikka erishish, oʻzini toʻla ma’noda ideal qilishga intilish va har bir 

voqeadan  toʻgʻri  xulosa  chiqarishga  urinadigan  insonlar  tasvirlanadi. 

Yozuvchining  koʻplab  hikoyalaridagi  voqealar  aynan  ijodkorning  oʻz  tilidan 

---

 

173 

bayon qilinadi. Chunki yozuvchi borliqdakoʻrganinigina sayqallab, oq qogʻozga 

koʻchiradi.  Balkim,  ijodkorning  umri  mobaynida  yuz  bergan  voqealar  uni 

qandaydir asar yoki hikoyada aks ettirishga turtki boʻlgandir… 

Isajon Sulton hikoyalarini oʻqir ekanman, bulardagi bir jihat e’tiborimni 

oʻziga  jalb  qildi.  Koʻplab  hikoyalari,  “  Xazinabon  yoxud  Hazrati  Xizr  izidan  “ 

hikoyasida  yozuvchi  bevosita  oʻzi  ishtirok  etgan  va  boshidan  kechirgan 

voqealarni  soʻzlaydi.[3,  125-b]  Bu  hikoyada  asosiy  ramziy  timsol-  yoʻl 

hisoblanadi.  Bilamizki,  inson  komillikka  erishish  uchun  bir  necha 

bosqichlardan  mashaqqat  chekib,  oʻtishi kerak boʻladi.Yozuvchi  ham 

komillikning sirlariga yetishish maqsadida yurtining har yer- har yerini kezib, 

oʻtib  ketgan  aziz  avliyolarning  dahmalarini,  muqaddas  qadamjolarni,  buyuk 

zotlar  yotgan  ziyoratgohlarni  birma-  bir  izlab  chiqadi.  Umri  mobaynida 

nafsining va dunyoning jilva-yu nozlanishlariga sira havaslanmagan, dillaridagi 

gʻoyat  kuchli  iymon  sabab  barchaning  e’zoziga  musharrafboʻlgan  zotlarning 

qabriga  boradi,  chunki  hikoya  qahramoni  azizlikka  erishishning  sirlarini 

anglab yetmoq maqsadida boʻladi.  

 “Albatta, u sirni bilganim bilan oʻsha maqomga koʻtarila olishim uchun 

bilimim  va  qat’iyatim  yetmasligini  sezib  turibman.  Shu  boisdan  yuragimda 

gʻalati bir armon boʻy choʻzadi, taassuf bilan hoy-u havas ichra oʻtkazgan umrim 

esimga keladi…” 

Isajon Sultonning “Xazinabon yoxud Hazrati Xizr izidan" hikoyasida 

yozuvchi  yurtining  har  burchak,  soʻqmoqlaridan  oʻz  yoʻlini  topish  ilinjida 

darbadar  kezadi.[3,  234-b]  Ana  shunda  u  oʻzini  orzu,  havas, 

ba’zidapushaymonlik va armon kabi tuygʻular girdobida yurgandek his qiladi. 

U  safar  davomida  odamlarning  qilayotgan  ishlarini  kuzatadi  va  muqaddas 

ziyoratgohga  kelib-ketuvchilarning  nazriga  tilanib  turganlarni  koʻrib,  gʻashi 

keladi, qoʻpolroq qilib aytganda, ulardan nafratlangandek boʻladi. Nega ?! Nima 

uchun?! Hozirgi davrda insoniyat koinotni kashf etib, yuksakliklarni egallab, 

koʻzga  koʻrinmaydigan  atom  zarralarini  oʻrganib,  turli  xil  texnikalarni  ixtiro 

qilib,  olamni  boshqarayotgan  bir  paytda  ularning  sadaqa  soʻrabturishi,  hech 

---

 

174 

shubhasiz,  yozuvchining“  Ey  odamzot,  yemishning  eng  yaxshisi  ipak  qurtiga 

berilgan  ekan.Biroq  hayoti  davomida  ipak  qurti  maqomidan  chiqa  olmasligi 

uning qismati boʻlishiga qaramasdan qurt jonidan kechib, ipak bo`ldi, shu ipak 

qurtichalik  ham  himmating  yoʻqmi?!”  demoqchi  ekanligini  anglash  mumkin. 

Shu  oʻrinda  yozuvchi  butun  insoniyatga  qarata  dunyoga  keldingmi,  demak, 

oʻzing  uchun  harakat  qil,  oʻzingdan  qandaydir  iz  qoldir,  umringni  shamol 

uchirib yuborgan daraxtning bargidek xaslar orasida oʻtkazma, deydi. Zero, pir-

u  avliyolar  ham  ushbu  maqomga  oʻzlarining  mehnati  va  mashaqqati  ila 

erishgan.  Toʻgʻri,  ular  balki  oʻz  zamonida  turli  xil  moʻjizalar  koʻrsatib, 

dunyoning  sirlaridan  voqif  boʻlgandir,  ammo  hozirchiulardan  nima  foyda 

topish  mumkin?  Ular  bir  paytlar  osmondayarqiroq  charaqlagan  va  pastga 

shoʻngʻib,  yerda  esa  kichkina,  sovuq,temirga  aylanib  qolgan  yulduz  parchasi 

emasmi?!  Ularning  qabriga  borib,  dardlaringni  aytsang,  ularning  ruhidan 

madad  soʻrasang,  ular  seni  eshitadimi?!  Yoʻq,  sen  yaxshisi  hamma  tilagingni 

buyuk va rahmdil Ollohdan soʻra, u hech qachon seni yolgʻizlatib qoʻymaydi, u 

hamma duolarni ijobat qilguvchidir. Olloh taolo har bir bandasining qismatini 

bitguvchidir.  

Men bu hikoyani oʻqib chiqish mobaynida bu asarni jahon adabiyotining 

eng sara  asarlaridan  biri  boʻlganPauloKoelyoning  “  Alkimyogar"  asariga 

oʻxshatdim.  Qaysi  jihatiki,  asar  qahramoni  Santyago  hamxuddi  bizning 

qahramonimizdek  oʻz  taqdirini  izlab  yoʻlga  chiqadi,  manziliga  yaqinlashgani 

sari komillikka erisha boshlaydi, lekin oxirida tushunib yetadiki, uning baxti 

oʻsha oʻzi tugʻilib oʻsgan jonajon diyorida qolib ketgan ekan. Xuddi shuningdek, 

yozuvchi  tiriklikning,hayot  va  mamotning  sirlarini  koʻp  izlaydi,  bir  bora 

boʻlsahamki, shu sirdan boxabar boʻlishni xohlaydi, ammonenikibilsa va qilsa, 

u  behuda  boʻlibchiqaveradi.  Oxirida  esa  shunday  xulosa  chiqaradi:  balki 

xazinabon  xuddi  sham  kabi  yogʻdulana-  yogʻdulana  soʻng soʻnib  qolgandir. 

Sham yogʻdu taratgani holda oʻzini sarf qilib boradi.Xazinabon ichida saqlagan 

mana shu sirlari tufayli yogʻdulanadi. Uning sirlari bitmas- tugunmas . Hamma 

narsa Ollohdan va dunyoning sirlarga toʻlaligi ham ravshandir. Biz anglagan va 

---

 

175 

anglab yetmagan yana boshqa sirlar ham talaygina, bularning hammasini idrok 

qilish uchun inson umri kamlik qiladi. 

Haqiqatan, inson umri mobaynida qancha qiyinchilik, sinovlarga dosh 

berib, bu omonat dunyo zinapoyalaridan bir-bir odimlab keladi. Inson hayoti 

bir togʻ  qadar  emasmi?!  Avval  quyoshga  qarab  ildam  talpinadi,  koʻkka 

boʻychoʻzib, oʻz salobati bilan koʻzlarni qamashtiradi. Bagʻrida gul-chechaklarni 

ulgʻaytiradi  va  oxirida  esa  bir  kun  nurab,  yemirilib,  choʻkib  qoladi.  E’tibor 

berganingiz gap yozuvchining “ Ogʻriq togʻi“ hikoyasi toʻgʻrisida edi. Inson zoti 

shunday:  xuddi  togʻ  kabidir.  Yaqinlari,  oilasi,  yor-  u birodarlari  uning 

mustahkam  tayanchi,  suyanchigʻi  hisoblanadi.  Yaxshi  damlarda  hamisha 

yonida boʻlgan, oʻz mehrini bir-biridan ayamay, viqor bilan barvasta turishiga 

sabab mana shular emasmi aslida?! Ha, bu koʻngil har bir yaqinidan ayrilgani 

sari tilka-pora boʻlib, unda bitmas yoriqlar paydo boʻlaverarkan. Ogʻriq togʻi 

deyilishiga  sabab  togʻ  ham bagʻridan  oʻz  toshlarini,  choʻng  xarsanglarini 

uloqtirib,  oʻzi  ham  qulab  boradi.  Buni  togʻ  bagʻriga  chiqqan  odam  biladiki, 

yiqilib  tushib,  oyogʻini  tirnab  olsa,  qanchalik  ogʻriq  beradi,  xuddi  shunday 

koʻngil ham har bir taqdirning zarbidan larzaga keladi. Bu asarda togʻ timsoli –

inson  umri,  uning  oilasi,  yaqinlari,  doʻst-  u  birodarlari,  ishining  sabr-toqati, 

qanoat va bardosh, tugʻilish hamda oʻlim orasigacha mavjud boʻlgan baland-

pastliklarga  bir  oʻxshatma  ekan.Shuning  uchun  yaqinlarimizni  tirikligida 

avaylaylik,  qadriga  yetaylik,  zero,kimga  qanday  qismat  bitigi  yozilgani  faqat 

Yaratganga ayon.  

Isajon Sulton hikoyalarini oʻqir ekanman, ularning deyarli hammasidagi 

bir jihat mening e‘tiborimni oʻziga jalb qildi: yozuvchi hikoyalarida umrning 

oʻtkinchiligi,  hayotning  hech  kimga  vafo  qilmasligi,  bebaqoligi,  vaqtning 

shiddat  bilan  oʻtishi,  tiriklik  va  oʻlim kabi syujetlarkoʻproq  aks  etgandek, 

nazarimda. Va shu bilan birga hikoyalarda kuz- xazon fasli, yerga toʻkilgan bargi 

xazonlar,  qurib  qolgan  daraxt,  shamol,  tuproq,  olov  kabi  tabiat  bilan  bogʻliq 

detallar, dahmalar, qabrlar,otasini oʻldirgan oʻgʻil singari tasvirlar ham mana 

shu  mazmunni  ochishda  qoʻllaniladi.  Masalan,  ijodkorning  “  Qismat  daraxti’’ 

---

 

176 

hikoyasida  qahramon  qandaydir  “qopqalari  tilladan,  tutqichlari  billurdan 

boʻlgan... samoviy bir bogʻ”  gatoʻsatdan  xayolan  kirib  qoladi  va  har safar 

kirganida  uni  bogʻ  darvozasi  yonida  turgan  darbon  kutib  oladi.  Bogʻga 

kirganida  shoxlari  bulutlar  orasida  koʻzga  koʻrinmay ketgan bahaybat bir 

daraxtni koʻradi. Har safar daraxtning oltin yaprogʻi uning oyoqlari ostiga kelib 

tushadi  va  unda  yaqinlarining  ismi  bitilgan  boʻladi.  Shunday  qilib,  u  yillar 

davomida otasidan, doʻstidan va yaqinlaridan ayriladi. Soʻnggi marotaba bogʻga 

kirganida oʻzi tengi qartaygan, sochlariga oq oralagan darbonni koʻradi va endi 

kimning ismi bitilgan ekan, deb o`ylaganda darbon hassasiga tayangan koʻyi “ 

Endi kira qolgin, yetar...” deb darvoza eshiklarini ochadi... 

Inson  bolasi  qachon  tugʻilishi-  yu  qachon  oʻlishini  oldindan  bilmaydi. 

Uning  qismati  mohir  qalamkash  tomonidan  u  yaratilmasdan  oldin  bitilgan 

boʻladi. Isajon Sultonning “Qismat“ hikoyasi insonni oʻylar girdobida qoldiradi, 

fikr yuritishga undaydi [3, 278-b] . Hikoya qahramoni yoshligida otasini urib 

yuborganda otasining koʻziga qamish kirib koʻr boʻlib oʻladi. Otasi “qamishdek 

qurigin iloyo” deb qargʻab olamdan oʻtadi . Oʻgʻli padarkush boʻladi. Oʻgʻlining 

butun umri qamishzor orasida oʻtadi: u qamishlarni jon-jahdi bilan oʻradi, lekin 

yana hamma yerni qamish bosib ketaveradi, u qamishzorning oxiriga yetolmay 

oʻlib  ketadi.  U  juda  yomon  ota  edi:  mast  holatda  kelib,  xotinini  urardi, 

farzandlarini erkalatmas, ularga nisbatan mehrsiz edi... 

Xudoyim  uning ruhini yana oʻsha  qamishzor  orasidagi  zovurga  baliq 

koʻrinishida yubordi. Oxirida uning farzandi baliqni tutib, olovda qovurdi, baliq 

olovda  lov-lov  yondi...Oʻgil  otasining  qilmishlarini  eslab,  oʻzini  undan 

nafratlanib  ketgandek  his  qildi  .  U  bu  dunyodan  hech  kimga  yaxshilik 

qilmasdan  oʻtdi.  Uning  bir  qilgan  yaxshiligi,  menimcha,baliq  holida  qaytib, 

xotinining  koʻzlari  ravshanlashishiga  sabab  boʻlganidir.Xudoyim,  balkim,  uni 

hech boʻlmaganda bir marotaba yaxshilik qilishi uchun yuborgandir... 

Bu hikoya juda ta’sirli . Hech bir yomonlik jazosiz qolmaydi, degan gapga 

bir  isbot.  Ota  qargʻishi misoli oʻqdir,  u  oxiratda  emas,  shu  dunyoning 

oʻzidanishonga  borib  tegadi.(S.  Ahmad  “Sarob’’hikoyasi).Oʻzbek  xalqi  uchun 

---

 

177 

azaldan ota ehtiromga sazovor boʻlgan, muhtaram zot hisoblanadi . Farzand 

otaga qoʻl koʻtarish tugul uning koʻziga tik boqolmaydi. Biz “ Mirzo Ulugʻbek’’ 

tragediyasi, 

S.Ahmad 

“Sarob’’ 

hikoyasi,MahmudxoʻjaBehbudiyning 

“Padarkush’’ dramasi, Alisher Navoiyning “ Farhod va Shirin’’ dostonida otasini 

oʻldirib qismati qaygʻuli yakun topgan farzand obrazlarini koʻrganmiz. Otasini 

xor  qilgan  odam  hech  qachon  halovat  topmaydi.Dardini  birovga  aytolmay 

azobda  qoladi.  Keraksiz,  e’tiborga  arzimaydigan  odamga  aylanib  qoladi.  Bu 

yerda  qamish  timsoli  orqali  qahramon  qismati  ochib  berilmoqda.  Chunki 

qamish,  odatda,  botqiqliklarda  oʻsadi.  Botqoqlik  esa  xunukjoy.UOllohning 

qahriga uchrab, gunohga botdi.Otaning qargʻishi urdi: oxir- oqibatda u keraksiz 

boʻlib qoldi, qamishdek olovda quridi. 

Ta’kidlab oʻtish joizki, adibning yuqoridagi “Qismat” hikoyasi 2011-yil 

AQSHning Chikago shahrida oʻtkazilgan xalqaro adabiy konkursda gʻolib deb 

topilgan. Mana  shuning oʻziyoq yozuvchining naqadar badiiy mahoratga ega 

ekanligi hamda  uning  asarlari  chegara  va  makon  tanlamasligidan  dalolat 

beradi. 

Yozuvchining  “Boqiy  darbadar’’  kitobidan  olingan  “Todd’’ 

hikoyasi,aksincha,  yuqoridagi  hikoyaning  umuman  teskarisi.  [4,  78-b]  Bu 

hikoyada oʻzini oʻylamay bor kuchini, qobiliyatini mehnatga sarf qilgan, tinim 

bilmay  ishlagan,  urush  zamonlarida  qancha  qiyinchiliklarga  uchrashiga 

qaramasdan yelib – yugurib umr kechirayotgan, orom neligini bilmay farzandi 

uchun qattiq mehnat qilib ishlagan ota timsoli aks ettiriladi. Hikoya qahramoni 

Mamasiddiq ota xuddi boshqa hikoyalar qahramonlaridek oddiy odamlardan 

biri boʻlib,u oʻzining bor hissiyot, tuygʻularini hayot degan poygada boy beradi. 

Farzandlari uchun mashaqqat kechib, mehnat qildi, oʻzini unutdi. Bir soʻz bilan 

aytganda, ota butun umri davomida kechani kecha, kunduzni kunduz demay, 

yugurib  yashaydi,  oʻziga  qaramaydi,  bolam,  deydi,  roʻzgʻorim  deydi.  Lekin 

shunday  boʻlsa  hamki,uning  ichki  dunyosidagi  ulkan  iztiroblari,  ruhiy  holati 

bilan kimdir qiziqib koʻrdimi?! Aslida uning shunday yashashiga nima majbur 

qildi?!  Yana  oʻsha  insoniyatni  dahshatga  solgan  Ikkinchi  jahon  urushiga 

---

 

178 

qaytamiz.  Urush  lagerlarida  VilgelmTodd  ismli  nemis  ofitseri  boʻlgan. U 

mahbuslarni  har  doim  yugurishga  majbur  qilgan.  Yiqilganlarni  ayamay otib 

tashlagan.  Har  safar  marraga  yetib  kelganlarga  qarata  shunday  der  ekan: 

“Senlar  meni  yomon  koʻrasanlar,  bilaman.  Ammo,  hayot  mendan  koʻra 

beshafqatroq, senlarning bu yugurishingdan koʻramilyon marta murakkabroq. 

U  senga  marra  qaydaligini  aytmaydi,  qay  tarafga  qarab  chopishni,  qancha 

chaqirim  yugurishing  kerakligini  koʻrsatmaydi,  dam  bermaydi.  Barini  oʻzing 

topasan,  oʻzing  hal  qilasan...  Bugun  senlar  marraga  yiqilmay  yetib  kelib, 

kechgacha yashash huquqiniqoʻlga kiritdinglar, xolos. Keyingi hayotingni esa, 

kechqurungi yugurish hal qiladi...” Mamasiddiq otaning hayoti shamolda uchib 

ketgan somon parchasi kabi oʻtib ketdi. Engqizigʻi, Todd degan soʻzning ma’nosi 

“oʻlim” ekan. Har qancha yugurmaylik baribir marrada bizni oʻlim kutib turadi. 

Shuning uchun  inson  oʻz  mayllariga  e’tiborliroq  boʻlishi,  oʻzini  ham  oʻylab 

turishi  kerak.Hikoyadagi“Der  Toddimmergewinnt”  kalimasining  ma’nosi 

“Oʻlim haqdir" demakdir. Hikoya soʻngida adib mana bunday achchiq xulosaga 

keladi: “ Bildimki, hech bir falsafa hayot hikmatini izohlab bera olmas ekan. 

Chunki  hayot  hamisha  haq  va  rang-barang,  tovlanuvchi,  falsafa  esa,  uning 

faqatgina soyasi, boshqa hech narsa emas ekan”.  

Xulosa  qilib  aytadigan  boʻlsak,  Isajon  Sulton  hikoyalari  koʻproq 

insonning ruhiy holatini aks ettirishga yoʻnaltirilgan.  Insonning  ichki 

kechinmalari, oʻylari talqini yozuvchi hikoyalarida yaqqol oʻz ifodasini topadi. 

Oʻzlikni  anglash  va  oʻz  mayllariga  bee’tibor  boʻlmaslikka  undaydi.  Hayot 

hodisalaridan  oʻrnak  olib,  toʻgʻri  xulosa  chiqarishni  oʻrgatadi.  Ularni  oʻqigan 

odamning  ruhiyati  taskin  olgandek  boʻladi  va  har  bir  narsaning  mohiyatini 

anglashga  harakat  qiladi.Umuman  olganda,  odamning  eng  kichigi  ham,  eng 

yomoni  ham,  eng  yaxshisi  ham  baribir  odamdir.  Yozuvchi  mana  shu  kichik 

insonning katta va chigal  ichki  dunyosidagi  chegarasiz,  xilma-xil  ruhiy 

sezimlarini  tasvirlab  berishga  harakat  qiladi.  Ma’lumki,  inson  xayolotida 

izchillik,  muntazamlik,  bir  xillik  boʻlmaydi.  Koʻp  hollarda,  inson  xayolini 

boshqarolmaydi, balki xayol insonni uzoq-uzoq manzillarga eltadi. Yozuvchi oʻz 

---

 

179 

xayollari  ogʻushida  oʻzi  bilan  oʻzi  suhbat  qurgandek  boʻladi.  Sirtdan  olib 

qaraganda,  Isajon  Sulton  asarlarida  oʻychil  inson  tafakkuri  va  hissiyoti 

manzaralari namoyon boʻladi. 

 Xullas,  hozirgi  davrda  adabiyotimiz  turli  tamoyillar  asosida 

rivojlanmoqda. Bugungi kunda yaratilayotgan turli janrlardagi asarlarda inson 

ruhiyatini,  uning  ichki  ma’naviy  dunyosini  tasvirlash  adabiyotimizning  eng 

ta’sirchan usullaridan biri boʻlib kelmoqda.