Til va tafakkur Tilshunoslik (lingvistika)

Til fikr ifodalashning muhim vositasidir. Taffakkur bilan tilning munosabati murakkab jarayondir. Til fikr ifodasi sifatida mavjud, o‘z navbatida fikr til asosida yuzaga keladigan murakkab jarayon. Til ham, tafakkur ham mehnat jarayonida, kishilik jamiyatida shakllangan .

2. 
   Fon va fonema
   

Bevosita kuzatishda bir necha tovushlar orqali talafuz qilinuvchi so’z va uning ma’noli birliklarini shakllantirish va farqlash vazifasini bajarishga xoslangan, ketma-ketlikjihatdan boshqa mayda bo’lakka bo’linmaydigan eng kichik til birligi fonemadir. Fonemalar ikki va undan ortiq birliklarni bir-biriga zidlash orqali farqlanadi: tosh-qosh zidligida t va q ma’noni farqlash uchun xizmat qilgan. Shuning uchun bu tovushlar mustaqil fonemalar sanaladi.

Fonema fonologiyaning birligi. Fonologiya uchun faqat bir tovushni ikkinchi tovushga taqqoslaganda ularni bir-biridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilargina ahamiyatli bo’ladi.

Fonetikaning bir necha ko‘rinishlari bor: nazariy fonetika, amaliy fonetika, segmental, supersegmental fonetika va fonologiya.

Fonetikaning to‘rtinchi asosiy sohasi hisoblanmish fonologiya alohida fan sifatida qaraladi.

Fonetika tilning boshqa qismlari va sathlari bo‘lgan morfologiya va sintaksis, leksika va uslubiyat bilan uzviy bog‘liqdir. Nutq fonetik jihatdan fraza, takt, bo‘g‘in va nutq tovushlariga ajraladi. Fraza nutqning eng katta fonetik birligi bo‘lib, ikki tomondan pauza bilan chegaralanib, o‘ziga xos ohangga ega bo‘ladi. Frazalar taktdan tashkil topgan bo‘ladi.

Takt bo‘g‘inlardan tashkil topadi. Bo‘g‘in bir yoki bir nechta tovushdan tashkil topib, bir zarb bilan talaffuz qilinadigan fonetik birlikdir. Bo‘g‘in ta’rifiga aloqador bir qancha nazariya mavjud. Shulardan ikkitasi: fonologik bo‘g‘in nazariyasi va fonetik bo‘g‘in nazariyasi keng tarqalgan. Tovushlar fonetika birligi sifatida o‘rganilganda nutq tovushlari yoki fonlar deb yuritiladi. “Fon” hozirgi tilshunoslikda keng tarqalgan atama bo‘lib, nutqning eng kichik, ma’no anglatmaydigan birligidir.

Nutq tovushlari o‘rgauvchi aspektlardan biri fonologiya deb yuritiladi. Nutq tovushlarining vazifaviy qiymatini fonologiya o‘rganadi. Fonologiyaning o‘rganish manbai fonemadir. Fonema so‘z, so‘z shakllari va morfemalarni tashkil etuvchi, ma’no farqlash uchun xizmat qiluvchi eng kichik, boshqa bo‘laklarga bo‘linmaydigan til birligidir. Masalan, tup-tub;quy-qo‘y;sut-sud so‘zlari fonemalar yordamida farqlanadi. Tarkibidagi birgina fonema bilan farq qiluvchi so‘zlar kvaziomonimlar deb yuritiladi. Tildagi barcha fonemalar bir-biriga nisbatan ma’lum ko‘lamda bo‘ladi. Fonemalarning bog‘lanishi, o‘zaro munosabati fonologik tizimni tashkil etadi.

“Fonologiya tovushlar bilan bog‘langan, biroq u ma’noga ta’sir etmaydigan kichik farqlanishlarni kuzatmaydi. Quyida ikki so‘zlovchi nutqini kuzatamiz: bir so‘zlovchining “Ssh!”(Jim bo‘ling ma’nosida) va boshqa so‘zlovchining ayni “Ssh!”ni boshqacha talaffuz qilishi fonolog olimni qiziqtirmaydi.

Barcha tovushlar farqlanadi. Fonologiya bunday farqlanishlarni kuzatmaydi. Fonologiya “sh” (shoe so‘zidagidek) va “s” (sue so‘zidagidek) tovushlari orasidagi farqlanishlarga e’tibor qaratadi. Fonologiyaning birligi – fonema.

3.