Til tarixi ma’ruza matni



Download 1,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet68/72
Sana08.08.2021
Hajmi1,03 Mb.
#141569
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   72
Bog'liq
til tarixi

(evna) affikslarini qo`shishi bilan yasaladi: Rustamov Yo`ldosh Mahmudovich, Aliev 
erkin  Rustamovich,  Karimova  Zulfiya  Sultonovna,  SHodieva  Manzura  SHodievna 
kabi. 
Ruscha  va  internatsional  so`zlarga  o`zbekcha  -la,  -lash,  -lashtir  kabi 
affikslarni  qo`shib  yangi  so`z  yasash  usuli  yuzaga  keladi:  rejalashtirish,  sintezla, 
faollashtirish  kabi.  O`zbek  adabiy  tilda  rus  tili  ta`sirida  qisqartirish  yo`li  bilan  so`z 
yasash usuli  vujudga keldi.  TDPU  (Toshkent  Davlat  Pedagogika  Universiteti),  BMT 
(Birlashgan Millatlar Tashkiloti), AQSH (Amerika Qo`shma SHtatlari). 
O`zbek  adabiy  tilida  yuz  bergan  o`zgarishlar  uning  grammatikasida  ham 
ko`zga  tashlanadi.  Bu  o`rinda,  eng  avval,  uning  normalasha  borganligini,  ayrim 
tipologik siljishlar yuz berayotganligini ko`rsatish kerak bo`ladi. 
 Uning morfologiyasida ko`plik affiksining funktsiyasi kengaydi. Xususan, 
birikma holidagi atamalarning birinchi komponenti keyin kelib,  yangi so`z-terminlar 
yasashda aktiv ishtirok qilmoqda: Bolalar bog`chasi. Jins tushunchasini ifoda qilish  
bir  qolipga tushirildi:   Zulfiya  Hoshimovna  Valieva.   egalik  affikslari  normaga 
tushdi,  kelishiklarning  funktsiyasi  kengaydi,  har  bir  kelishik  ma`no  va  funktsiyalari 
formalari jihatidan qat’iy ravishda ajaralib normaga tushdi. Kelishikli konstruktsiyalar 
o`rnida ko`makchili konstrutsiyalarning qo`llanishi keng tus ola boshladi: O`qishingni 
gapirmaysanmi? Hozirgi zamon fe`l formasi (-yapti) ning adabiy tilimizdagi ma`no va 
funktsiyasi  kengayib  borib,  barcha  dialekt  va  sheva  vakillari,  ziyolilarimiz  nutqida 
ancha o`zlashib koldi. 
O`zbek milliy tili ko`p dialektli tillardan hisoblanadi. Bu hol uning o`ziga 
xos  murakkab  tarixiy  rivojlanish sharoiti va  o`zbek  millatining o`tmishdagi  xilma-


 
147 
xil etnik sostavi bilan izohlanadi. 
O`zbek milliy tilining uchta katga ichki manbai - uchta dialektlar gruppasi 
bor. Bular: 1) qorluq-chigil-uyg`ur lahjasi; 2) qipchoq lahjasi; 3) o`g`uz lahjasi. 
Bularning har biri o`z navbatida bir qancha dialekt va shevalarga bo`linadi. 
O`zbek tilining dialekt va shevalari uzoq o`tmishda o`zbek xalqining tarixiy 
sharoiti  bilan  bog`liq  ravishda  o`zaro  umumiylik  kasb  etib,  yagona  o`zbek  umumiy 
xalq  tili  bo`lib,  birika  borgan  va  uning  ajralmas  qismiga  hamda  kuyi  formasiga 
aylanib qolgan. Lekin o`zbek tilining lahjalari va ayrim shevalari orasidagi ko`pgana 
farqlar hozirgi vaqtgacha ham saqlanib kelmoqda. Masalan, o`zbek tilining qipchoq 
shevalarida  singarmonizm  xususiyatining  to`liq  saqlanib  qolganligi,  9  ta  unli 
fonemaning  mavjudligi,  so`z  boshida  ko`pincha  y  tovushi  o`rnida  j  tovushining 
qo`llanishi, f tovushining deyarli qo`llanmasligi, tovushining ko`pchilik shevalarda q 
tarzida  qo`llanishi,  so`z  o`rtasi  va  oxirida  g`  tovushining  ko`pincha  v  tovushiga 
o`tishi, ba`zi hollarda so`z oxirida g`, q, k tovushlarining tushib qolishi, ba`zan esa o 
tovushining  a  sifatida  aytilishi  (jay,  chay,  chach  kabi),  ba`zan  l  tovushining  so`z 
o`rtasida  tushib  qolishi  (bo`sa,  kesa,  osa)  boshqa  hollarda  o  yoki  a  tovushining  i 
tovushi bilan almashinishi (masalan: qani >qana, bordimi>bordima kabi) morfologik 
jihatdan  qaraganda  oltita  kelishik  qo`shimchasining  to`liq  saqlanganligi  ikki  shaxs 
o`tgan zamon fe`lida oddiy va hurmat formalarining to`liq saqlanib qolganligi o`tgan 
zamon  fe’lining  uchinchi  shaxs  ko`plik  formasi  (o`qiydilar)ning  deyarli 
ishlatilmasligi;  leksik  tomondan  qaraganda  qipchoq  shevalarida:  checha  (yanga), 
bo`la  (xolavachcha),  jelak  (Xotin-qizlarning  boshiga  yopinadigan  buyumi)  singari 
ko`plab  o`ziga  xos  qadimiy  so`z  va  terminlarning  saqlanib  qolganligi  yuqorida 
aytilgan fikrlarni tasdiklaydi. 
O`zbek adabiy tilining lahjalari orasida, odatda, qorluq-chigil lahjasi hamda 
unga  qarashli  bo`lgan  ayrim  sheva  va  dialektlar  o`zbek  adabiy  tilining  tayanch 
sheva  va  dialektlari  hisoblanadi.  Bunda  ularning  talaffuz  normalarini  belgilashdagi 
roli,  ko`pgina  terminlarning  ularda  ilgaridan  shakllanganligi,  bu  sheva  vakillarining 
ko`p jihatdan milliy madaniyat va leksik an`analarimizni boshqarishda o`zlariga xos 


 
148 
xizmatlari  borligi  asosga  olingan.  Ba`zi  olimlar  o`zbek  adabiy  tilining  normalarini 
belgilashda  Toshkent  shevasini  fonetik  jihatdan,  Andijon,  Farg`ona  shevalarini  esa 
morfologik jihatdan tayanch sheva hisoblaydilar. 
Toshkent  shevasi  poytaxt  shahar  shevasi  sifatida  leksik  tomondan  ham 
o`zining  ko`pgina  elementlarini  adabiy  tilga  kiritgan  va  kiritmoqda.  Lekin  aslida 
A.K.Borovkov  qayd  etib  o`tganidek,  o`zbek  tilining  birorta  shevasini  ham  adabiy 
tilga  hamma  jihatdan  asos  bo`lgan  deb  aytib  bo`lmaydi.  CHunki  o`zbek  tilining 
hamma  dialekt  va  shevalarini  adabiy  til  taraqkiyotiga  ma`lum  bir  hissa  qo`shgan, 
ikkinchi  tomondan,  ularning  har  birida  juda  ko`p  o`ziga  xos  xususiyatlar  mavjud. 
Masalan,  Andijon,  Farg`ona  shevalari  o`zbek  adabiy  tiliga  eng  ko`p  tarqalgan 
grammatik  formalaridan  birini  -  hozirgi  zamon  fe`lining  -yap  affiksi  vositasida 
yasaluvchi formasini bergan. Bundan tashqari, Andijon va Farg`ona shevalari o`zbek 
adabiy  tilining  asosiy  talaffuz  bazasi  sifatida  ham  xizmat  qiladi.  Bu  shevalarning 
adabiy  tilimizga  o`zlarining  fonetik  xususiyatlari  bilan  ham  maksimal  darajada 
yaqinlashuvi  shu  bilan  izohlanadi.  Bu  shevalar  o`zbek  adabiy  tiliga  o`zlarining 
leksik  boyligi,  stilistik  imkoniyatlari  hamda  boshqa  til  vositalari  bilan  ham  hissa 
qo`shgan. 
SHunisi xarakterliki, bir qarashda o`zbek adabiy tilidan birmuncha uzoqroq 
turgandek  ko`ringan  qipchoq  shevalari  xam  o`zbek  adabiy  tiliga  juda  ko`p  leksik 
boyligi,  stilistik  imkoniyatlari  hamda  boshqa  grammatik  vositalari  bilan  hissa 
qo`shgan.  Masalan,  o`zbek  adabiy  tilidagi  qaratqich  kelishigining  to`liq  formasi 
qipchoq shevalaridai qabul qilingan. Adabiy tilimizdagi hozirgi zamon fe`lining -yotir 
affiksi vositasida yasaluvchi formasi ham qipchoq va o`g`uz dialektlariga xos formadir 
va hokazo. 

Download 1,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   64   65   66   67   68   69   70   71   72




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish