Til tarixi ma’ruza matni

XIV-XVI ASRLAR ADABIY TILIDA 
ARABCHA, FORSCHA SO`ZLAR 
Akademik V.Radlov eski o`zbek tili, chig`atoy tili, usmonli turk tili kabi turkiy, arab 
va fors elementlarining aralashuvidan hosil bo`lgan su`niy bir til degan fikrni ilgari suradi. 
Ma`lumki bunday elementlarning shu davr adabiy tilida mavjud bo`lishi turli tarixiy 

---

 
101 
sharoitlar bilan bog`liqdir. Albatta, bunga sabab fors-tojik adabiyoti bilan o`zbek adabiyotining 
yaqinligi buldi. SHu tufayli XIV asrning 2-yarmi va XV asrdan boshlab qadimgi turkiy so`zlar 
zamona  talablariga  muvofiq  arabcha  va  forscha  so`zlar  bilan  almashtiriladi.  Bundan  tabiiy 
ko`pchilikni diniy-ilohiy tushunchalar ifodasi bo`lgan so`zlar tashkil qiladi: idi-ega, xudo, 
alla, taolo; uchmaq-jannat, behisht, tamug-do`zax kabilar. 
Qadimgi turkiy so`zlarnimg arabcha-forscha so`zlar bilan almashtirilishi diniy 
tushunchalar  doirasida  emas,  balki  hayotiy  so`zlar  doirasida  ham  yuz  bergan:  baliq-
shahar, asig-fāyda, achun-dunyo, irin-lab va h.o. 
O`zbek  tili  o`zining  shakllanishi  va  rivojlanishi  protsessida  qadim  zamonlardan 
buyon  O`zbekiston tarixi bilan taqdir bog`lab kelgan ko`pgina tillar  bilan munosabatda  bo`lib 
keldi. SHu protsessda aloqador tillardan zaruriy so`z va iboralar o`zbek tilining lug`at sostaviga 
kelib qo`shildi.  
O`rta  Osiyoning  va  O`zbekistonning  sho`rolar  tuzumi  davrigacha  qabul  qilingan 
so`zlarning  asosiy  qismini  arab,  fors-tojik  tilidan  olingan  so`zlar  tashkil  qiladi.  Bu  so`z  va 
iboralar hamda ular bilan bog`liq holda kirib kelgan ayrim grammatik formalar zamonlar o`tishi 
bilan  o`zbek  tilining  tub  elementlari  qatoriga  o`tib  keggandir.  Arab  va  fors  tillarining  ta`sir 
doirasi  ayniqsa  XV  asrda  kuchaydi.  Ma`lumki,  o`zbeklar  o`ratasida  feodal  munosabatlarning 
rivojlanib borishi va u bilan bog`liq bo`lgan moddiy va ma`naviy hayotning rivojlanib borishi 
arabcha va forscha so`z, iboralarning tilga kirib kelishi uchun keng yo`l ochib berdi. Tojik va 
o`zbek  adabiyotining  o`zaro  yaqinlik  munosabati  o`zbek  tilidagi  badiiy  adabiyotning  misli 
ko`rinmagan  darajada  rivoj  topishi,  o`zbek  klassik  adabiyotining  tug`ilishi  va  taraqqiy  etishi 
bilan arabcha va forscha so`zlar o`zbek tilida keng va chukur ildiz yoyib keldi. O`zbek adabiy 
tilida bu hol XIV asrdan boshlab XU-XU1 asrlarda ochiqroq ko`rindi. Xuddi shu davrga kelib 
forsiy  tili  deb  atalgan  eski  tojik  adabiy  tili  va  adabiyoti  o`zbek  savodxonlari  orasida  keng 
tarqaldi,  shuhrat  qozondi.  Bu  hol  o`zbek  adabiyotiga  ta`sir  qilmasdan  qolmadi.  Arab  tilining 
poetik  elementlari  ham  o`zbek  tiliga  tojik  tili  orqali  kirib  keldi.  O`zbek  tilida  yozilgan 
yodgorliklarning  syujet  va  janriga  qarab  ularning  lug`at  sostavi  har  xil  bo`lgan.  Ba`zi 
yodgorliklar  tilida    arabcha  va  tojikcha  so`zlar  95  foiz  va  undan  ortiq  edi.  Lekin  ular 
grammatik  struktura  jihatidan  shubhasiz  o`zbek  tilining  qonuniyatlariga  bo`ysinar 

---

 
102 
edi.  SHuning  uchun  ham  ularni  o`zbek  tili  yodgorligi  deb  yuritiladi.  Bunday 
hodisani poetik asarlar tilida uchratish mumkin. Masalan Navoiyning; 
Harārat jonima ul ātashin la`l āhgarindindur 
Aңa taskin ham iz ravzasiniң kavsarindindur 
Sachiңniң tiyra shāmidan yүzүң subhida yol tapmaq 
Bināgo`shuң dag`i durri tabafro`z axtarindindur. 
Taxurā bādasi derlәr erur jānbaxshu ruqafzā 
Magarkim chachini ul mayg`a la`liң sag`arindindur. 
YUqoridagi  uch  baytda  33  ta  so`z  formasi  qatnashgan  bo`lib, shundan  9 
tasigina turkiy (o`zbekcha) kolganlari esa arabcha-forscha so`zlardir. 
Atoyidan    olingan    quyidagi    2  baytda  esa  so`zlarning  deyarli  barchasi  
arabcha-forschadir. 
Dilrabā la`liң sharābi āb kavsardin latif 
Qāmating naqli dag`i sarvu sanubardin latif 
Sarhai xusnung qashida munfail avrāqi gul 
  Nuqtai  xāliң abiri mushki anbardin latif. 
 Bunda faqat dag`i, qosh, xol so`zlarigina o`zbekchadir. 
SHu  davrda  ijod  etgan  o`zbek  shoirlarining  ba`zi  asarlari  tili  ham 
yuqoridagidan  qolishmaydi.  Hatto  o`zbek  tilining  himoyachisi  sifatida  nom 
chiqargan Navoiy ham arab, fors-tojik so`z - iboralarni ma`lum sabab va sharoitlarga 
ko`ra ko`p ishlatgandir. 
SHu davr adabiy tilida arab, fors-tojik so`z va iboralarning haddan tashqari 
ko`p  ishlatib  yuborilganligi  o`zbek  tilining  kambag`al  vav  ma`lum  tushunchalarni 
ifodalay olish imkoniyatiga ega bo`lmagan til ekanligani bildirmaydi. 
O`zbek  tili  arab  va  fors-tojik  tillaridek  murakkab  tushunchalarni  ifoda 
qilish  imkoniyatiga  ega  bo`lgan  tillardan  bo`lgan.  Lekin  bu  til  zamonasiga  ko`ra 

---

 
103 
adabiy-badiiy  jihatdan,  ilmiy  terminologiya  jihatdan  ishlanmagan  edi.  Ma`lum 
tushunchalarni  ifoda  qiluvchi  so`z  va  ifodalar  o`zbek  tilida  mavjud  bo`lishiga 
qaramasdan  xorijiy  tillardan  so`z  va  iboralar,  ilmiy  tushunchalarni  bildiruvchi 
terminlar qabul qilingan. Buning o`ziga yarasha tarixiy sabablari mavjud. Ma`lumki, 
arab tili asrlar mobaynida faqat islom dinining tili bo`lib qolmasdan, balki musulmon 
sharqida  fan  xamda  madaniyat  bilan  ham  bo`lgan.  Arab  tilida  asrlar  mobaynida 
ishlangan  va  ilmiy  jihatdan  silliqlangan  tayyor  terminlardan  o`zbek  shoirlari  va 
madaniyat  arboblari  foydalanganlar.  Arabcha  ilmiy  termin,  so`z-iboralarni  o`zbek 
tilida yozilgan ilmiy, falsafiy, tarixiy, adabiy-badiiy asarlar tilida keng qo`llanilgan. 
SHu  so`z  va  terminlardan  Navoiy  ham  keng  foydalangan.  Navoiyning  ko`pchilik 
asarlar  nomi  ham  arabcha  berilgan.  Buning  o`ziga  xos  sababi  bor.  Birinchidan, 
Navoiy  tomonidan  mavjud  traditsiyaning  saqlanishi  bo`lsa,  2-si  o`zbek  tilida 
yaratilgan asarlariga ko`pchilik diqqatini jalb etish bilan bog`liq. 
O`zbek  tilining  murakkab  tushunchalarni  ifoda  qila  olish  qudratiga  ega 
ekanligi Navoiyning «Muhokamat-ul-lug`atayn asarida keng isbotlab berilgan. 
YOzuv  yodgorliklarida  fors-tojik  va  arab  tillari  madaniyati  merosiga 
yondashish va ulardan foydalanish printsiplari turlicha bo`lgan. Bu printsiplar shoir va 
yozuvchilarning  ijtimoiy  hayot  taraqqiyotidagi  tutgan  o`rni  va  yo`llariga  qarab 
hamda  asarlarining  janr  va  uslublariga  qarab  har  xil  shaklga  ega  bo`lgan.  SHoir  va 
yozuvchilar  asarlarida  arab  va  fors  so`zlarini  o`rinsiz  ishlatgan  o`rinlari  va  g`oyat 
darajada  ajnabiy  til  elementlariga  mehr  qo`yib  yuborgan  o`rinlar  ham  uchraydi. 
Bunday hol ayniqsa diniy asarlar uchun xarakterlidir. Progressiv adiblar arab va fors 
tillari merosidan har doim ijodiy foydalanish uchun intilganlar. SHu xildagi intilishlar 
o`zbek adabiy tilining boyib, mukammallashib kelishi uchun muhim ahamiyatga ega 
bo`lgan.  O`zbek  adabiy  tili  o`zining  shakllanish  va  rivojlanish  protsessida  arab  va 
fors-tojik tillaridan qanchalik ko`plab so`z va iboralar olib kelgan bo`lmasin, lekin u 
shu bilan birga o`zining tub xususiyatini yo`qotib yubormadi, balki o`zining grammatik 
strukturasini  va  asosiy  lug`at  fondini  saqlash  bilan  birga  asrlar  davomida  tarixiy 
bog`liq  holda  va izchillikda  taraqqiy  etib keldi. Progressiv  shoirlar  va  yozuvchilar 
hamda umuman madaniyat arboblarining ulkan tarixiy xizmatlari tufayli boshqa tillar 

---

 
104 
adabiy merosidan ijodiy foydalanib, ulardan olingan namunalar tufayli uzluksiz boyib, 
rivojlanib keldi.