Til tarixi ma’ruza matni

O`ZBEK ADABIY TILI TARIXIDA ALISHER NAVOIY IJODINING 
ROLI 
Reja: 
1.  O`zbek adabiy tilining mumtoz davridagi tarixiy sharoit. 
2. Alisher Navoiy o`zbek tilining asoschisi. 
3.  Alisher  Navoiyning  asarlarida  o`zbek  tili  me`yorlarining 
belgilanishi. 
4.  Alisher  Navoiyning  asarlarida  «turkiy»,  «turkcha»  atamalarining 
qo`llanishi va ma`nolari. 
A.Navoiy  zamonasidagi  badiiy  adabiyotning  turli  janrlarida  ijod  etgan  va 
shu sohalarda original asarlar yaratgan buyuk so`z san`atkoridir. Navoiy o`z asarlari 
orqali sermazmun maktab yaratgan buyuk iste`dod egasidir. Navoiy Husayn Bayqaro 
saroyida  ish  ko`rgan  adabiyot  jamiyatining  tashkilotchisi  va  ustozi  edi.  SHu 
jamiyatdan  o`z  atrofiga  zamondosh  shoir  va  yozuvchilarni  to`plab  ular  bilan  fors-
tojik  va  turk-o`zbek  shoirlarining  ijodlari  haqida,  adabiyotning  turli  masalalari 
to`grisida,  til  va  uslub  haqida  sermazmun  va  jozibali  suhbatlar  olib  borar  edi.  Bu 
suhbatlar  Navoiyning  aytishicha,  jonli  munozaralarga  aylanib  ketar  edi.  Bundan esa 
Navoiy  har  choq  xursand  va  mamnun  bo`lgan.  Navoiy  zamondosh  shoir, 
yozuvchilarning  buyuk  homiysi  va  ustozi  edi.  SHoir  va  yozuvchilarning  shaxsiy 
munozaraviy suhbatlarida biror chigil masala tug`ilib qolgudek bo`lsa hamda o`rtada 
hal  qilinmasa,  shu  masalani  uzil-kesil  hal  qilish  uchun  suhbatdoshlar  Alisher 

---

 
81 
Navoiyga  murojaat  kilardilar.  Ular  Navoiyning  tiyran  fikridan  har  doim  o`zlariga 
kerakli  fikrlarni  topa  olar  edilar.  Deyarli  40  yil  davomida  olib  borilgan  shu 
suhbatlar  turk-o`zbek  badiiy  adabiyotida  to`plangan  boy  tajriba,  adabiyotning  turli 
janrlarida  to`plangan  o`zining  shaxsiy  tajribalari  keyinchalik  «Xamsa»,  «Xazoyinul 
maoniy»,  «Mezon-ul  avzon»,  «Majolis-un-nafois»,  «Muhokamat-ul-lug`atayin», 
kabi  asarlarni  yozish  uchun  Navoiyga  asos  bo`lgandir.  SHu  yuqorida  ko`rsatilgan 
asarlarning yozilishi uchun bo`lgan boshqa sabablar Navoiy  yashagan  va  ijod  etgan 
davrdagi tarixiy sharoitlar bilan bog`likdir. Bir vaqtlar shuhrat qozongan va qo`shni 
davlatlarga  ko`rqinch  tug`dirib  kelgan  temuriylar  davlati  Navoiy  ko`z  oldida 
inqirozga  yuz  tuga  boshladi.  Temuriylar  o`rtasidagi  uzluksiz  kurashlar  davlatning 
harbiy-  iqtisodiy  qudratini  zaiflashtirib  yuborgan  edi.  Adabiyotda  va  adabiy  tilda 
etakchilik  xamon  traditsion  forsigo`y  shoirlar  ko`lida  edi.  Maktab  va  madrasalarda 
arab va fors tili o`rganilib, ular bilan birga fors poeziyasi haqida ma`lumot olinar edi. 
O`zbeklar orasidan chiqqan shoirlar o`zlarining dastlabki asarlarini ona tilida emas, 
balki  fors  tilida  yozar  edilar. Fors tili  esa asrlar  mobaynida fors tilida yozgan so`z 
ustalari  tarafidan  ishlanib,  sayqal  berib  kelingan  til  edi.  SHuning  uchun  ham  fors 
poeziyasida tarbiyalangan turk-o`zbek shoirlari uchun o`z ona tilida yozishdan ko`ra 
badiiy  jihatdan  ishlangan  fors  tilida  yozish  oson  edi.  Bunga  odatlanib  qolgan 
ko`pgina  turk-o`zbek  shoirlari  o`z  asarlarini  forsiy  til  bilan  yozib  kelgan.  Alisher 
Navoiy «Majolis-un-nafois» asarida 459 ta shoir haqida ma`lumot berib, shundan 2-
majlisda  91  shoirdan  16  ta  shoirning  turk-o`zbek  tilida,  3-majlisda  175  ta  shoirdan 
faqat 3 tasigina turkigo`y ekanligini aytadi. SHu keltirilgan ma`lumotdan ham ko`rinib 
turibdiki, o`zbeklar ichidan etishib chiqqan so`z ustalari o`z ona tilida asar yozishga 
kam  e`tibor  berganlar.  Bu  hol  siyosiy  jihatdan  ham  temuriylar  davlatiga  ma`lum 
darajada  putur  egkazar  edi.  SHunday  sharoitda  o`zbek  tilini  mensimas,  uning 
burdini tushirishga, bu til avom tili, dag`al til, ilmiy va badiiy tushunchalarni ifoda 
qilish kudratiga ega bo`lmagan til, degan fikrlar ilgari surilar edi. 
SHularga qarshi Navoiy o`zbek tilining badiiy qudratini adabiyotning butun 
vositalari   orqali   isbot   etdi.   U   yuksak   badiiy   ijodiyotning   timsoli   sifatida 
«Xazoyinul  maoniy»,  «Xamsa»  va  shu  kabi  sharq  poeziyasida  shuhrat  qozongan 

---

 
82 
mavzularda asar yozib, o`zbek tilining qudratini keng namoyish qildi va shuhratini 
yoydi. SHu asosda yozuv tilini umumxalq tiliga moslashtirdi. Bu haqda Navoiyning 
o`zi ham ko`p asarlarida   ko`rsatib   o`tgan   O`zbek   tilining   qudratini   oshirgani   
va   xalq, tilini kitobiy til bilan yaqinlashtirgani haqida «Lison-ut-tayr»asarida shunday 
deydi.  
Tүrk nazmida chү tartib men alam,  
Ayladim ul mamlakatni yak qalam. 
Navoiy  xalq  madaniyatini  ko`tara  olishdagi  qudratli  vositalardan  biri  ona 
tili  ekanini  zamondoshlari  orasida  birinchi  bo`lib  tarixiy  jihatdan  tushundi  va 
o`zining shu fikriga butun faoliyati sodiq qoldi. Navoiyning maqsadi badiiy  jihatdan 
ishlanmagan xalq tilini badiiy ishlash va uni forsiy til darajasiga ko`tarish hamda shu 
asosda ona tilining shon-shuhratini keng yoyishdir. Navoiy deyarli har bir dostonida, 
til masalasiga alohida e`tibor bergan. Masalan: «Layli va Majnun»da shunday deyiladi: 
CHүn forsi erdi nuqta shavqi, 
Azraq erdi anda tүrk zavqin. 
Men tүrkchә bashlaban rivāyat, 
Qildi bu fasānani hikāyat. 
Kim shuhrat chүn jahāng`a bolg`ay 
Tүrkiy ilә dag`i bahra olg`ay. 
Navoiy  badiiy  adabiyotning  butun  sohasida  ijod  etib,  xar  sohada  o`ziga  xos 
originallik  yaratgan  va  shu  asosda  o`zbek  tilining  badiiy  kudratini  imkoniyatini  keng 
namoyish qildi. 
Navoiy o`zbek tilining himoyachisi va targ`ibotchisi sifatida ham nazariy ham 
praktik ishlarni amalga oshirdi, SHuning uchun buyuk turkolog N.I.Il’minskiy uni «Ona 
tili uchun kurashda yagona va bahodir jangchi edi»,-deb ta`riflagan edi.