Til tarixi ma’ruza matni

 
3-mavzu 
Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu lug`otit turk” asari, uning ilmiy –
tarihiy ahamiyati  
1.   Еski turkiy adabiy  tilning tayanch dialekti masalasi. 
2.  «Devoni lug`atut turk» asari tili xususiyatlari. 
3. «Hibatul haqoyiq» asarida adabiy til me`yor masalasi. 
4. «Qutadg`u bilig» asarida adabiy til me`yor masalasi. 
Turkiy kabila-urug`larning egakchiligida barpo bo`lgan qoraxoniylar davlati 
zamonida  adabiy  til  traditsiyasiga  bo`lgan  munosabat  kuchaydi.  SHu  davrgacha 

---

 
33 
O`rta  Osiyo  xalqlari,  shu  jumladan,  turkiy  xalqlar  adabiy  tili  masalasini  forsiy  til 
bajarib kelar edi. Lekin bu traditsiya qoraxoniylar siyosatiga zid kelar edi. 
Shuning  uchun  qoraxoniylar  davlatining  hukmron  doiralari  turkiy  tilda 
yozilgan  har  bir  asarni  ma`qullar  va  taqdirlar  edi.  Qoraxoniylar  davlatida,  turli 
qabilalar orasida chigillar, ayniqsa, muhim rol’ o`ynar edi, chunki chigillar boshqa 
turkiy qabilalarga qaraganda madaniy jihatdan ustun edilar. Ularda yozuv traditsiyasi 
ancha  keng  tarqalgan  edi.  Shuning  uchun  ham  qoraxoniylar  zamonidan  yozilgan 
dastlabki  asar  shu  dialekt  zaminida  yozilgandir.  Chigillar  dialekti  turkiy  tillarning  d-
gruppasiga  mansubdir.  D-dialekti  qadimgi  turkiy  tilda  muhim  ahamiyatga  ega 
bo`lganligi  ma`lum.  SHu  dialekt  koraxoniylar  zamonidagi  adabiy  traditsiyani 
yaratishda  ham  ahamiyatga  ega  bo`lgan.  SHu  traditsiya  asosida  «Qutadg`u  bilig», 
«Hibatul haqoyiq» va XIV asrning o`rtalariga qadar ma`lum bo`lgan qator asarlar 
yozilgandir. Qoraxoniylar zamonida vujudga kelgan adabiy til traditsiyasi mo`g`ullar 
hukmronligi  davrida  ham  davom  etdi.  Mo`g`ullar  davlatida  uyg`urlar  butun  madaniy 
ishlarni  boshqarganlar.  Uyg`urlar  vositasida  qoraxoniylar  traditsiyasi  uzoq  asrlar 
davomida o`z xususiyatlarini saqlab qolgan. Lekin XIV asrga kelib O`rta Osiyodagi 
vaziyat  bir  muncha  o`zgardi.  Mo`g`ullar  davlatining  inqirozga  yuz  tutishi 
munosabati  bilan  O`rta  Osiyo,  Kavkaz  va  Qrimda,  Kichik  Osiyoda  har  xil  turkiy 
davlatlar  yuzaga  keldi.  Davlat  chegaralarining  aniqlanishi  borgan  sari  shu 
territoriyadagi  qabila-urug`lar  asosida  muayyan  xalqlarning  tarkib  topish  ishlari 
uchun  zarur  sharoit  tug`dirib  borgan.  Mo`g`ullarning  O`rta  Osiyodagi  siyosiy 
etakchiligi zaiflashib borgan sari adabiy tildagi koraxoniylar traditsiyasi ham o`zining 
avvalgi ahamiyatini yo`qotib bordi. Adabiy tilga mahalliy shevalar kuchli ta`sir etdi. 
SHuning  natijasida  XIV  asr  davomida  adabiy  tilning  tayanch  dialekti  Sirdaryo 
bo`yidagi  y-lashgan  dialektni  tashkil  qildi.  XIV  asrning  o`rtalaridan  boshlab  yuzaga 
kelgan  yodgorliklar  turkiy  tilning  y-dialekti  zaminida          yozilgandir.            Bu     
dialektning     dastlabki      yodgorligi      Xorazmiyning «Muhabbatnoma» asaridir.