Til, lison va nutq munosabati. Lisoniy paradigma

Yo‘l-yo‘lakay bajarish uchun
O‘zbek tilida ham o‘zida tilning barcha birliklarini mujassamlashtirgan eng kichik birliklarni aniqlang.

Shunday qilib, fonema, morfema, leksema va qolip lisoniy birlik bo‘lsa, tovush, qo‘shimcha, so‘z, so‘z birikmasi va gap esa nutqiy birlikdir. Ma’lum bir qolip asosida vujudga kelgan birliklar hosila termini bilan ham nomlanadi.

Lisoniy va nutqiy birliklarning o‘zaro munosabati va o‘ziga xos belgilariga doir fikrlarni jadvalda quyidagicha berish mumkin (6-jadval):

6-jadval

BORLIQ
TIL
LISON	ME’YOR	NUTQ
Fonema		Tovush
Morfema		Qo‘shimcha
Leksema		So‘z
Qolip		Hosila (yasama so‘z, so‘z birikmasi, gap

Demak, lisoniy va nutqiy birlik o‘zaro quyidagi dialektik munosabatda bo‘lsa (7-jadval):

7-jadval

LISONIY BIRLIК	NUTQIY BIRLIК
Umumiylik	Alohidalik
Mohiyat	Hodisa
Imkoniyat	Voqelik
Sabab	Oqibat

bir vaqtning o‘zida, quyidagi qarama-qarshi belgilarga ham ega bo‘ladi (8-jadval):

8-jadval

LISONIY BIRLIК	NUTQIYBIRLIК
Moddiylikdanxoli	Moddiylikka ega
Cheklangan	Cheksiz
Ijtimoiy	Individual
Barqaror	O‘tkinchi

LISONIY PARADIGMA

1.Tilda assosiativ munosabat. Sistemadosh lisoniy birliklar bir-birini eslatib turadi. Shu boisdan ular jamiyat a’zolari ongida bir tizimga birlashgan holda yashaydi. Masalan, [a] fonemasi [o] fonemasini, [u] fonemasi [o‘] fonemasini, [i] fonemasi [e] fonemasini eslatadi. Bu fikr undosh fonеmalarga ham taalluqli. Lekin [a] fonemasi dabdurustdan [q] yoki [h] fonemasini eslatmaydi. Chunki ular ikki sistema – unlilar va undoshlar sistemasiga kiradi. Unlilar bir-birini unlilar sistemasida, undoshlar esa undoshlar sistemasida eslata oladi. Hatto [u] fonemasining [a] fonemasini eslatishi o‘z sistemadoshi bilan birgalikda amalga oshiriladi. Masalan, [a], [o] fonemalari ichki, mikrosistema hosil qilib, birgalikda boshqa fonema juftliklarini eslatadi. Bir‑birini eslatib turish assosiativ munosabat deyiladi. Eslatish ikki tomonlama bo‘lishi ham mumkin. Masalan, [yuz] leksemasi, bir tomondan [bet], [chehra], [jamol], [oraz] kabi birliklarni, ikkinchi tomondan, [burun], [ko‘z], [quloq], [qosh], [lab] leksemalarini eslatadi va bunda u ikki sistemaning a’zosi ekanligini namoyon qiladi.
Bir-birini eslatuvchi birliklar umumiy, o‘xshash belgi-xususiyatga ega bo‘ladi. Ana shu o‘xshashlik va umumiylik ularni birlashtiruvchi, bir sistemada “ushlab turuvchi” belgilari sanaladi. Masalan, unlilar “sof ovozga egalik” umumiy belgisi ostida birlashadi. Ammo ular farqli belgiga ham ega bo‘lishi shart. Masalan, bu sistemada [a] “lablanmaganlik”, [o] “lablanganlik” farqlovchi belgisiga ega, “kenglik” belgisi esa ularni birlashtiradi.