Til, lison, me’yor va nutq munosabati

Ona tili nazariyasi va amaliyoti fanidan
1-Mustaqil ish
BTS-118 guruh talabasi
Alimova Feruza Ganisherovna


Til, lison, me’yor va nutq munosabati.
Glossariy


Til – sof lisoniy qobiliyat va imkoniyat. U tafakkurni shakllantirishga (kodlashtirishga), xotirada qat’iy sistemaga tizib saqlashga, axborotni uzatish va qabul qilishga imkoniyat beruvchi muhim (birlamchi) insoniy ijtimoiy-ruhiy kommunikatsiya vositasi. Tilda bosh ichki ziddiyat – atash (nominativ) va ifodalash (ekspressiv) vazifalarining dialektik birligi.


Me’yor – lisonning ichki qurilish tizimiga nisbatan tashqi omil bo‘lib, lisoniy imkoniyat – sinonimik qator, lisoniy birliklarning dublet, allovariant va variantlari, sohaviy birliklardan har birining voqelanish o‘rni va xususiyatini belgilaydi.


Nutq – lisonning me’yor elagidan o‘tgan muayyan moddiy (yozma, og‘zaki, tasviriy/imo-ishora, signal, va h.k.) shakllaridan birida voqelanishi.


Lison - tilning kishi miyasidagi til xotirasi markazida mavjud birliklardan va 
ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. UMIS tabiatli lisoniy birliklarning serqirra, ko‘p qavatli sathlaridan tashkil topgan barqaror, tashqi muhit ta’siriga o‘ta sezgir, o‘zgarish, rivojlanish va moslashish immanent qobiliyatini o‘z ichida mujassamlashtirgan murakkab qurilishli iyerarxik sistemadir. Lison deyilganda, ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun avvaldan (oldingi avlodlar tomonidan) tayyor holga keltirib qo‘yilgan, hamma uchun umumiy va majburiy, fikrni ifodalash va boshqa maqsad uchun xizmat qiladigan birliklar hamda bu birliklarning o‘zaro birikish qonuniyatlari yig‘indisi tushuniladi.


Lisonda birlik - har qanday lisoniy birlik psixofizik tabiatli bo‘ladi. Shu bilan birga, ular ikki tomonning bir butunligidan iborat:
a) lisoniy birlikning shakliy, tashqi tomoni;
b) lisoniy birlikning ma’lum bir vazifasi, ma’noviy qiymati. Lisoniy birlik UMIS sifatida mavjud ekan, u moddiylikdan xoli bo‘lmog‘i lozim. Bunda «lisoniy birlikning tashqi tomoni» ko‘rinishga, moddiylikka ishora qilmaydimi, degan savol tug‘ilishi tabiiy. To‘g‘ri, lisoniy birlik moddiy qiyofadan xoli. Biroq ular ongda qandaydir tarh, ramz sifatida saqlanadi. Masalan, a fonemasining talaffuz xususiyati haqida umumlashma tasavvur o‘zbek tilida so‘zlashuvchi barcha jamiyat a’zolari tilida birdir. Bu a fonemasining shakli, tashqi tomoni bo‘lsa, uning ma’no farqlash, chegaralash tomoni ichki jihati sanaladi. a fonemasi xususiyatlari va ma’no farqlashning o‘ziga xos birligi, yaxlitligi sifatida ongda mavjud bo‘ladi. Har bir fonemaning ma’no farqlash va talaffuz xususiyatlari umumlashmasi o‘ziga xos bo‘lib, biriniki ikkinchisinikidan farqlanadi va mustaqil fonemaga qo‘yilgan talab uning aynan o‘xshash bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydi.


Lisoniy birliklarning tashqi va ichki tomonini bir-biridan ajratish - Lisoniy birliklarning bu tashqi va ichki tomonini bir-biridan ajratish, ulardan birini mutlaqlashtirish mumkin emas. Ichki va tashqi tomon bir varaqning ikki betiga o‘xshaydi va ajratish mumkin emas. Nutq esa yuqorida ta’riflangan so‘zlashish qobiliyati asosida ayrim shaxs tomonidan ma’lum bir xabar berish maqsadi uchun ishga solinishi yoki qo‘llanishi natijasidir.
Bir-birini shartlovchi, bir-biriga bog‘liq bo‘lgan «lison – nutq qobiliyati – nutq» zanjirida faqat nutq tashqi (moddiy) shaklda (og‘zaki, yozma) namoyon bo‘ladi va sezgi a’zolarimizga ta’sir qiladi.


Lison bilan nutqning o‘zaro munosabati - biz bularni teran anglamoq uchun, avvalo, lisonning o‘zini, uning qanday qurilma ekanligini aniq tasavvur etmoq lozim bo‘ladi. Lison bo‘linuvchan birliklarning majmui yoki turg‘un xususiy birliklarning o‘zaro barqaror, doimiy bog‘lanish munosabati asosida tashkil topgan yangi bir butunlik. Masalan, gap so‘z va qo‘shimchaga, ular esa tovushga bo‘linadi. Shu nuqtayi nazardan lisoniy birliklarni, avvalo, ikki guruhga ajratish mumkin:
a) tashkil etuvchi eng kichik lisoniy birlik;
b) eng kichik tashkil etuvchilar asosida vujudga kelgan hosila lisoniy birlik.


Tashkil etuvchi lisoniy birlik - hosilalari o‘zaro birikib, yirikroq lisoniy birlikni hosil qiluvchi birlik tushuniladi. Masalan, ABC uchburchagi hosila birlik:
A

B C

Bu hosila birlik AB, BC, CA tomonlar va shu chiziqlar asosida vujudga kelgan burchaklardan iborat. Tashkil etuvchidan birortasi o‘zgarsa, butunlik ham o‘z mohiyatini o‘zgartiradi.
Tashkil etuvchi va hosila birlik orasida pog‘onali munosabat mavjud bo‘ladi.


Pog‘onali munosabat lisoniy birliklar - sathma-sath qatlamlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Qatlamlanish quyidagi tartibda bo‘ladi: