Hosil bo‘lish (artikulyatsiya) usuliga ko‘ra undoshlar uch guruhga bo‘linadi:
1) portlovchilar;
2) sirg‗aluvchilar;
3) portlovchi – sirg‗aluvchilar.
Portlovchi undoshlar ikki nutq a‘zosining o‗zaro jipslashuvi va o‗p kadan chiqayotgan
havo oqimining ana shu a‘zolarga zarb bilan urilib, portlab o‗tishidan hosil bo‗ladigan
undoshlar bo‗lib, ularga b, g, d, dj (jilva so‗zidagi) k, p, t, ch, q undoshlari kiradi. Bular
orasida dj (jajji so‗zidagi) va ch undoshlari o‗ziga xos artikulyatsiyasi bilan
boshqalaridan ajralib turadi. Shu jihatdan portlovchilar ikki turga ajratiladi:
a) sof portlovchilar: b, g, d, k, p, t, q;
b) qorishiq portlovchilar (affrikatlar): dj (jahon so‗zidagi) dj (d+j), ch (t+sh).
Sirg‘aluvchi undoshlar ikki nutq a‘zosining bir-biriga yaqinlashishi va havo
oqimining ana shu a‘zo orasidan sirg‗alib chiqishi bilan hosil bo‗ladigan undoshlar
bo‗lib, ularga v, j (jirafa so‗zidagi), z, y, s, f, x, sh, g„, h undoshlari kiradi.
Portlovchi – sirg‘aluvchi undoshlar bir vaqtning o‗zida ham portlash, ham sirg‗alish
ro‗y berishi natijasida hosil bo‗ladi. Ularga m, n, ng, l, r undoshlari kiradi. Bunday
undoshlar hosil bo‗lish usuliga ko‗ra boshqa undoshlar (portlovchilar,
sirg‗aluvchilar)dangina emas, balki o‗zaro ham farq qiladi. Chunonchi, m undoshining
hosil bo‗lishida o‗pkadan chiqayotgan havo oqimining bir qismi og‗iz bo‗shlig‗idan
lablarning to‗siqligiga uchrab, qisman portlab, havo oqimining qolgan qismi burun
bo‗shlig‗idan sirg‗alib, n undoshining hosil bo‗lishida esa til uchi yuqori tishlarga va
milkka tegib, qisman portlab, havo oqimining qolgan qismi burun bo‗shlig‗i orqali
sirg‗alib chiqadi. Portlovchi-sirg‗aluvchilardan bo‗lmish ng undoshining talaffuzida
tilning orqa qismi qattiq tanglayning orqa qismiga tegib, yarim portlash yuz beradi va
havo oqimining bir qismi burun bo‗shlig‗idan sirg‗alib chiqadi.
Demak, m, n, ng undoshlari talaffuz qilinganda, havo oqimining bir qismi burun
bo‗shlig‗i orqali sirg‗alib chiqqani uchun ular burun undoshlari deb ataladi. L undoshini
hosil qilishda til uchi milkka tegadi, ammo havo oqimining milkning ikki yonidan
sirg‗alib o‗tishi uning og‗iz bo‗shlig‗idan qisman portlab, qisman sirg‗alib chiqishiga
sabab bo‗ladi, shuning uchun u yon tovush deb ataladi; r undoshini hosil qilishda
o‗pkadan chiqayotgan havo oqimi tilning uchiga zarb bilan uriladi va uni titratadi,
tilning titrab turishi havo oqimining og‗iz bo‗shlig‗idan yarim portlab, yarim sirg‗alib
chiqishiga olib keladi. Shuning uchun u titroq tovush deyiladi. Shu jihatdan
portlovchi-sirg‗aluvchi tovushlar uch turga ajratiladi:
Do'stlaringiz bilan baham: |