Til ijtimoiy hodisa. Fonetika

Vokalizm — o'zbek adabiy tilining unlilari tizimidir.  U 6 ta fonemani — 

i,  e,  a,  u,  o',  о  tovushlarini  o'z  ichiga  oladi.  Hozirgi  (kirillcha)  o'zbek  

yozuvida  bu  6  ta  fonema  uchun  10  ta  harf (и,  э,  а,  у,  у,  о,  е,  ѐ,  ю,  я),  

yangi  (lotincha) o'zbek yozuvida esa 6 ta harf (i,  e,  a,  u, o, o')  ishlatiladi.  

Fonemalar miqdori  bilan harflar (grafemalar)  miqdori o'rtasidagi bunday  

har  xillik  ularning  boshqa-boshqa  hodisalar  ekanligidan  dalolat  beradi.  

(Bu haqda darslikning «Grafika» bo'limiga qaralsin.) 

Unli  fonemalar  undoshlardan  quyidagi  belgilariga  ko'ra  farqlanadi: 

a)  fizik-akustik jihatdan:  unlilar  ovozdan  (asosiy  va  qo'shimcha  tonlar  

munosabatidan ) tarkib topadi, unda shovqin qatnashmaydi.  Undosh tovush  

tarkibida esa shovqinning bo'lishi  shart;  b) anatomik-fiziologik jihatdan:  

unli  tovushlar talaffuzida  nutq  a‘zolari  to'siq  (fokus)  hosil  qilmaydi,  bu  

hoi o'pkadan kelayotgan havo oqimining og'iz bo'shlig'ida to'siqqa uchramay  

o'tishini ta‘minlaydi.  Undoshlar artikulatsiyasida esa albatta to'siq (fokus)  

hosil qilinadi, havo oqimi shu to'siqdan portlab, sirg'alib yoki titrab o'tadi,  

bu jarayon undosh tovush uchun kerak bo'lgan shovqinni yuzaga keltiradi; 

d)  lingvistik-funksional  jihatdan:  unlilar  ham,  undoshlar  ham  so'z  va  

morfema tarkibida «qurilish materiali» sifatida (shakllantiruvchi funksiyada)  

qatnashadi;  shakllantirilgan  fonetik  so'z  yoki  morfemalaming  tovush  

qobig'ini bir-biridan farqlavdi, shu orqali ularning ma‘nolarini tafovutlash  

imkonini  yaratadi.  Yana:  unlilar bo'g'in  hosil  qiluvchi  asosiy  tovushdir,  

undosh  fonemalar esa  unli  bilan  birga  qatnashadi,  o'zicha  bo'g'in  hosil  

qilmaydi  (sonantlar bundan  mustasno,  chunki  ularda bo'g'in  hosil qilish  

---

xususiyati  bor)25.  Shuning  uchun  bo'g'in  tarkibidagi  unli  shu  beginning  

cho'qqisi  («vershina  sloga»)  sanaladi.  Bundan  tashqari.  unlining  yolg'iz  

o'zi fonetik so'zni yoki  morfema qobig'ini hosil qilishi  mumkin:  uchinchi  

shaxs,  birlik  ma'nosidagi  «и»  olmoshining,  shuningdek  «а?»  so'roq  

yuklamasining  ifoda  plani  —  moddiy-material  asosi  bir unlidan  iboratligi  

buning dalilidir.  Undoshlarda esa bu xususiyat yo'q.