Tikuv 1-123 (2013). P65

1.7. ÒIKUV MASHINALARINING ASOSIY MEXANIZMLARI
Moki va zanjirsimon baxya hosil qilib tikuvchi mashinalar
quyidagi asosiy mexanizmlardan tuzilgan:
11-rasm.
Taqsimlagichning ustki ipni ilib olish jarayoni:
1 – 
ignalar; 
2
– ustki 
ip; 
3 – 
taqsimlagich.
2
1
3
a 
b

---

19
– Igna mexanizmi;
– moki va chalishtirgich mexanizmlari;
– materialni surish mexanizmi;
– ið tortgich (ið uzatgich) mexanizmi;
– teðki uzeli.
Yuqorida ko‘rsatilgan asosiy mexanizmlar qatoriga ba’zi tikuv
mashinalarida qo‘llanilgan taqsimlagich, kengaytirgich kabi
mexanizmlar ham kiradi.
Qo‘shimcha mexanizmlar mexanizatsiyalashtirilgan va avtomat-
lashtirilgan guruhlarga bo‘linadi.
Mexanizatsiyalashtirilgan mexanizm va qurilmalarga quyidagilar
kiradi:
– Materialni yo‘naltirgichlar;
– o‘lchash va rolikli surish mexanizmlari;
– igna ostiga to‘qilgan tasmalarni uzatuvchi mexanizmlar;
– bo‘rttirgichlar, cheklovchi moslamalar;
– gazlama chekkasini qirquvchi mexanizmlar;
– ðuxtalash mexanizmlari;
– ignani sovitish qurilmasi va hokazo.
Bu mexanizmlar tikuv mashinalarining vazifalariga va texnologik
talablariga qarab har xil konstruksiyalarga hamda ish ðrinsiðlariga
ega. Avtomatlashtirilgan mexanizm va qurilmalar guruhiga quyida-
gilar kiradi:
– Avtomatik to‘xtatish qurilmasi;
– ignaning kerakli holatida avtomatik to‘xtatish;
– vertikal ðichoq bilan ið va to‘rsimon materiallarni qirqish;
– ostki iðni qirqish;
– teðkini avtomatik ko‘tarish;
– moylash jarayoni buzilganda va ið uzilganda ma’lumot berish;
– o‘ramlardan gazlamani avtomatik bo‘shatish;
– mahsulot sonini hisoblagich va hokazo.
Maxsus va avtomatik elementlardan tuzilgan mashina maxsus-
lashtirilgan va avtomatlashtirilgan tikuv mashinasi deyiladi.
Igna mexanizmi igna orqali gazlamani sanchib o‘tib, ustki iðni
ostki ið bilan bog‘lanishi uchun yetkazib berish vazifasini bajaradi.
Igna mexanizmlarining turlari 1.1-sxemada ko‘rsatilgan.
Òikuvchilik mashinasozligida markazlashgan va markazlashmagan
krivoshið shatunli igna mexanizmlari keng tarqalgan. Bu turdagi
mexanizmlar asosan yuqori tezlikda ishlatiladigan tikuv mashina-
larida qo‘llanilgan. Igna mexanizmlari igna harakati bo‘yicha quyi-
dagilarga bo‘linadi:
– Ilgarilanma-qaytma harakatlanuvchi ignali;

---

20
– gazlama surilishiga yo‘nalishi bo‘yicha ko‘ndalang yoki
bo‘ylama gorizontal tebranma harakatlanuvchi ignali;
– yoysimon trayektoriya bo‘yicha harakatlanuvchi ignali.
Moki mexanizmlari turlari 1.2-sxemada keltirilgan. Sxemadan
ko‘rinib turibdiki, tebranma va aylanma harakatlanuvchi mokilar
mavjud.
Òebranma harakatli mokilarga (1.2-sxema) o‘ng va chað to-
monga buralma harakatlanuvchi mokilar kiradi. O‘ng tomonga
buralma harakatlanuvchi mokilarning ishchi harakati soat mili
yo‘nalishi bo‘yicha bo‘lsa, chað tomonga buralma harakatlanuvchi
mokilarda, aksincha. Bosh valdan tebranma harakatlanuvchan
mokiga uzatishlar soni 1:1 ga teng bo‘ladi.
1.1-sxema.
Igna mexanizmlarining turlari.
Igna mexanizmlari
Koromislo
shatunli
Krivoship
shatunli
Ekssentrik
shatunli
Sharnirli
zvenoli
Krivoship
kulisali
Aylanma valdan
harakat oluvchi
Tebranma valdan
harakat oluvchi
Aylanma-qaytma valdan
harakat oluvchi
Markazlashmagan
dezaksial
Markazlashgan
dezaksial
1.2-sxema. 
Moki mexanizmlari.
Tebranma harakatlanuvchi
Aylanma harakatlanuvchi
M o k i m e x a n i z m l a r i
Notekis
aylanuvchan
O‘ng tomonlama
harakat
Tekis
aylanuvchan
Aylanish o‘qi
vertikal
Aylanish o‘qi
gorizontal
Chap tomonlama
harakat
Markazlashgan
naychali
Markazlashmagan
naychali

---

21
Chalishtirgich mexanizmlari
Chalishtirgichlar
Kengaytirgichlar
Baxyaqator
yo‘nalishiga
bo‘ylama
harakatlanuvchi
Baxyaqator
yo‘nalishiga
ko‘ndalang
harakatlanuvchi
Tebranma
harakatlanuvchi
Aylanma
harakatlanuvchi
Fazoviy tekislikda
harakatlanuvchi
Fazoviy
harakatlanuvchi
Bitta tekislikda
harakatlanuvchi
Bitta tekislikda
harakatlanuvchi
To‘g‘ri chiziqli
harakatli
To‘g‘ri chiziqli va
yoysimon harakatli
Yoysimon
harakatlanuvchi
To‘g‘ri chiziqli
harakatli
To‘g‘ri chiziqli va yoysimon
harakatlanuvchi
Yoysimon harakatlanuvchi
1.3-sxema. 
Chalishtirgich mexanizmlarining turlari.
Aylanma harakatlanuvchi mokilar asosan yuqori tezlikda ishlay-
digan sanoat tikuv mashinalarida qo‘llanilgan. Aylanish o‘qlarida
gorizontal va vertikal mokilar mavjud. «Nekki» (Italiya) firmasida
ishlab chiqariladigan maishiy tikuv mashinalarida moki gorizontal
tekislikka 45°C burchak ostida joylashgan. Bosh valdan moki valiga
nisbatan uzatish soni 1:1 va 1:2 bo‘lishi mumkin. Ayrim hollarda
uzatishlar soni 1:3 ga teng bo‘lgan moki konstruksiyalari ham
uchraydi. Aylanma harakatlanuvchan mokilar tekis va notekis ayla-
nuvchan bo‘lishi mumkin.
Chalishtirgich mexanizmi zanjirsimon baxyali tikuv mashinalarida
qo‘llanilgan (1.3-sxema).
Chalishtirgichlar harakatlanish bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi:
– bir tekislikda to‘g‘ri chiziqli va yoysimon harakatlanuvchan;
– fazoda to‘g‘ri chiziqli va yoysimon harakatli.
Kengaytirgichlar harakati bo‘yicha quyidagilarga bo‘linadi:
– fazoda aylanuvchan va tebranma harakatlanuvchan;
– bitta tekislikda tebranma yoki aylanma harakatlanuvchan.
Òekis zanjirsimon chok hosil qilib tikuvchi mashinalarda taqsim-
lagich mexanizmlari mavjud. Òaqsimlagichlar (1.4-sxema) gazlama

---

22
yuza tomonidagi baxyaqatorlar orasidagi iðlarni taqsimlash vazifasini
bajaradi. Òaqsimlash mexanizmlarining asosiy xususiyatlaridan biri
teðki sterjenining o‘qiga nisbatan tebranish o‘qining joylashishidir.
Bitta yoki ikkita taqsimlagichli tikuv mashinalari bo‘ladi.
Ið tortgich mexanizmi bir baxya hosil bo‘lishda sarf bo‘ladigan
iðni uzatish va chokni taranglash uchun xizmat qiladi (1.5-sxema).
Past tezlikli tikuv mashinalarida asosan kulachokli ið tortgichlar
qo‘llaniladi. O‘rtacha tezlikli (bosh vali aylanishlar soni 3500 –
4000 ayl/min gacha) tikuv mashinalarida sharnirli-sterjenli,
mokisining aylanish o‘qi vertikal tekislikda joylashgan ikki ignali
tikuv mashinalarida kulisali, yuqori tezlikli tikuv mashinalarida
(5000 ayl/min va undan yuqori) aylanuvchan ið tortgichlar
qo‘llanilgan.
Aylanma harakatli ið tortgichlar dinamik muvozanatlanganligi
sababli ish jarayonida maxsus moylash sistemasini talab qilmaydi.
Gazlamani surish mexanizmlari konstruksiya jihatdan bir, ikki,
uch tartibli tayyorlangan bo‘lishi mumkin (1.6-sxema). Bu tikuv
Aylanma harakatlanuvchan
I p t o r t g i c h m e x a n i z m l a r i
Murakkab harakatlanuvchan
Sharnirli sterjenli
Kulisali
Rotatsion tipidagi
Kulachokli
1.5-sxema. 
Ip tortgich mexanizmlari sinflanishi.
Tepki sterjeni o‘qiga to‘g‘ri
tushadigan
tebranma o‘qli
Taqsimlagich mexanizmlari
Tepki sterjeni o‘qiga to‘g‘ri
tushmaydigan
tebranma o‘qli
Ikkita taqsimlagichli
Bitta taqsimlagichli
1.4-sxema. 
Taqsimlagich mexanizmlarining turlari.

---

23
mashinasiga qo‘yilgan talabga va gazlamaning fizik-mexanik xossasiga
bog‘liq bo‘ladi. Ikki tartibli sistemalarda gazlama surilishi tishli reyka
va tebranma harakatlanuvchi igna yoki ustki va ostki reykalar bilan
ta’minlanadi. Bir tartibli sistemalar tishli reyka, teðki yoki differen-
sial mexanizmlardan tuzilgan. Uch tartibli sistemalarda gazlama teb-
ranma harakatlanuvchan igna va ustki-ostki tishli reykalar yordamida
suriladi. Bundan tashqari, gazlamaning ustki va yetakchi ostki
qo‘shimcha tortuvchi yoki o‘lchovchi roliklarni suruvchi mexanizmli
tikuv mashinalari ham mavjud.