Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini jalb qilish va ularni joylashtirishni tartibga solish yo’llari va usullaridir

Tijorat banklari kredit portfelining sifat jihatidan tasniflanishi⁴², mlrd. so’m

yillar	jami kredit	qo’yilmalari		standart	kreditlar		substandart	kreditlar			qoniqarsiz	kreditlar		shubhali	kreditlar			umidsiz	kreditlar
	Summa		%	Summa		%	Summa			%	Summa		%	Summa		%		Summa		%
2016	52596		100	47079		89,51	5126			9,75	168		0,32	119			0,23	105		0,20
2017	110572		100	100235		90,65	9013			8,15	739		0,67	254			0,23	332		0,30
2018	167391		100	154188		92,11	11062			6,61	1102		0,66	453			0,27	586		0,35

18.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, standart kreditlar tasniflangan kreditlar hajmida yuqori salmoqni egalalyd. Ammo, 2017 va 2018 yillarda qoniqarsiz va umidsiz kreditlarning tasniflangan kreditlar hajmidagi salmog’ining oshganligi salbiy holat hisoblanadi.

Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy qismida inflyatsiyaning nisbatan yuqori va nobarqaror darajasi saqlanib qolmoqda. Shuning uchun ham, mazkur mamlakatlarda bank aktsiyalarini qulay baholarda ikkilamchi fond bozorlarida sotish muammosi o’zining dolzarbligini saqlab turibdi. Mazkur muammolarning natijasi o’laroq, ushbu mamlakatlarda xorijiy valyutalarda yozilgan bank aktsiyalariga bo’lgan talab yuqoridir.

Rivojlanayotgan mamlakatlarda to’lov balansining surunkali defitsitga ega ekanligi milliy valyutalarning almashuv kurslarini doimiy ravishda tebranishiga sabab bo’lmoqda. Bu jarayon milliy valyutada yozilgan qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarning real qiymatini pasayishiga sabab bo’lmoqda. Shuning uchun ham, rivojlanayotgan mamlakatlarda milliy valyuta kursining barqarorligini saqlab turish maqsadida to’lov balansining holatiga katta e’tibor berilmoqda.

Ўзбекистон Республикаси марказий банки расмий сайти маълумотлари асосида тайѐрланди

(http://cbu.uz/upload/public/2017_yil_hisoboti.pdf)

223

1,6

1,4

1,2

1

0,8

0,6

0,4

0,2

0
1,4

1,1

0,9
2016й. 2017й. 2018й.

18.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarida sof foydaning brutto aktivlarga nisbatan darajasi⁴³, foizda
18.1-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, respublikamiz tijorat banklari sof foydasining brutto aktivlarga nisbatan darajasi past. Buning ustiga, 2016-2018 yillarda ushbu ko’rsatkichning pasayish tendentsiyasi kuzatilgan.

O’zbekiston Respsublikasi tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan investitsion operatsiyalarini rivojlanmaganligi ularning foydasini oshirishga to’sqinlik qilmoqda.

1,2

1

0,8

0,6

0,4

0,2

0

1,1

1,0
0,9

0,7
2015й. 2016й. 2017й. 2018й.

Расм муаллифлар томонидан www.cbu.uz сайти маълумотлари асосида тузилган.
224

18.2-rasm. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari aktivlarining


umumiy hajmida qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarning


salmog’i⁴⁴, foizda

18.2-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, respublikamiz tijorat banklari aktivlarining umumiy hajmida qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar juda kichik salmoqni egallaydi. Bu esa, tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan investitsion operatsiyalarining rivojlanmaganligidan dalolat beradi.

18.2. Tijorat banklarining foydasini taqsimlash tartibi

O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining foydasini taqsimlash Markaziy bank tomonidan tasdiqlangan ―Foyda va zararlar to’g’risida‖gi hisobotga (2-shakl) asosan quyidagicha amalga oshiriladi.

Foizli daromadlar – Foizli xarajatlar = Sof foizli daromad

Sof foizli daromad + Foizsiz daromadlar – Foizsiz xarajatlar = Sof

daromad.

Sof daromad – Operatsion xarajatlar – Kreditlar bo’yicha ehtimoliy

yo’qotishlar zaxirasi = Coliq to’langunga qadar foyda.

4. Soliq to’langunga qadar foyda – Foyda solig’i = Sof foyda.

Tijorat banklarining sof foydasi darajasiga baho berish uchun ikkita ko’rsatkichdan keng foydalaniladi:

Aktivlarning rentabelligi ko’rsatkichi.

Kapitalning rentabelligi ko’rsatkichi.

Aktivlarning rentabelligini aniqlash uchun sof foyda jami aktivlarga bo’linadi va olingan natija 100 foizga ko’paytiriladi.

Kapitalning rentabelligini aniqlash uchun sof foyda bankning regulyativ kapitali summasiga bo’linadi va olingan natija 100 foizga ko’paytiriladi.

Рассм муаллиф томонидан www.cbu.uz сайти маълумотлари асосида шакллантирилган.

225
Moliyaviy aktivlarning amortizatsiya qilinadigan qiymatini to’g’ri aniqlash va ularning qadrsizlanishini aniq baholash maqsadida samarali foiz stavkasi usulidan foydalanish tijorat banklari sof foydasining barqarorligini ta’minlashda muhim o’rin tutadi.

Samarali foiz stavkasi shunday foiz stavkasiki, u moliyaviy instrument bo’yicha kutilayotgan davr mobaynidagi barcha pullik tushumlar va to’lovlarning hisoblangan summasini ularning dastlab tan olingan sof balans qiymatiga keltirish imkonini beradi (diskontlash yo’li bilan).

Samarali foiz summasini stavkasini hisoblash uchun har bir tegishli hisobot davrida samarali foiz stavkasi aktiv yoki majburiyatning o’tgan hisobot davrining so’nggidagi amortizatsiyalangan qiymatiga ko’paytiriladi. Mazkur davr uchun hisoblangan samarali foiz bilan aktivning foizli kuponi o’rtasidagi farq summasi mazkur davrdagi amortizatsiya summasi hisoblanadi.

Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlariga qoidalariga ko’ra, barcha moliyaviy majburiyatlar dastlabki tan olingandan so’ng samarali foiz stavkasini qo’llagan holda amortizatsiyalangan qiymat bo’yicha baholanishi kerak. Biroq, mazkur qoidalar quyidagi turdagi moliyaviy majburiyatlarga nisbatan qo’llanilmaydi:

Adolatli qiymat bo’yicha baholanadigan moliyaviy majburiyatlar. Chunki, mazkur turdagi moliyaviy majburiyatlar shu davrdagi foyda yoki

zarar tarkibida hisobga olinadi.

Moliyaviy aktivni uzatayotganda tan olinishi to’xtamaydigan holatda yuzaga keladigan moliyaviy majburiyatlar.

Bozor stavkasidan past bo’lgan foiz stavkalarida beriladigan kreditlar berish bo’yicha bitimlar bo’yicha yuzaga keladigan moliyaviy majburiyatlar.