Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini jalb qilish va ularni joylashtirishni tartibga solish yo’llari va usullaridir

11.1-jadval


^{O’zbekiston Repsublikasi tijorat banklari tomonidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning miqdoir va jami passivlardagi salmog’i}25

Ko’rsatkichlar		2016 y.	2017 y.	2018	1.
Banklar tomonidan muomalaga chiqarilgan
qimmatli qog’ozlar, mlrd. so’m		1 058	190	10
Tijorat banklarining jami passivlari, mlrd.
so’m		84 075	166 632	214 420
Tijorat banklari tomonidan	muomalaga
chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning jami
passivlardagi salmo0i, %		1,3	0,1	0,0

11.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, respublikamiz tijorat banklari tomonidan muomalaga chiqarilgan qimmatli qog’ozlar miqdori 2016-2018 yillarda kamayish tendentsiyasiga ega bo’ldi. Buning ustiga, tijorat banklari tomonidan muomalaga chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning jami passivlardagi salmog’i juda kichik. Bu esa, respublikamiz tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan emission operatsiyalarinng rivojlanmaganligidan dalolat beradi.

Tijorat banklari aktsiyalari va sertifikatlarning bozor bahosi ortib borishi ularning oldi–sotdisiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ko’pchilik hollarda tijorat banklari o’z aktsiyalari va sertifikatlarining ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozoridagi bahosini oshirish maqsadida investitsion kompaniyalar orqali investor sifatida ham maydonga chiqishi mumkin.

Tijorat banklari aktsiyalari va sertifikatlarning bozor bahosi moliya bozoridagi mavjud talab va taklif asosida o’rnatiladi. Aktsiya va sertifikatlarning nominal va bozor bahosi o’rtasidagi farq ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Agar ushbu farq ijobiy bo’lsa, tijorat banklari moliyaviy jihatdan barqaror va

Жадвал муаллифлар томонидан www.cbu.uz сайти маълумотлари асосида тузилган.

145
raqobatbardosh ekanligidan dalolat beradi. Mazkur holat banklarning qimmatli qog’ozlar orqali resurslarini oshirishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.

Tijorat banklari aktsiya va sertifikatlariningbahosiga ta’sir qiladigan asosiy omillardan biri ularga to’lanadigan dividend miqdori va foiz to’lovlari hisoblanadi. Aktsiya va sertifikatlarga to’lanadigan to’lovlar miqdorining yuqoriligi va barqarorligi banklarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi emitent nufuzini oshirishga bevosita ta’sir qiladi. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday faoliyatning asosida iqtisodiy manfaatdorlik yotadi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklariga resurslarni jalb qilishning maqbul usullaridan biri qimmatli qog’ozlarni qayta sotib olish bo’yicha shartnomalar tuzish yoki «repo» operatsiyasi hisoblanadi. Ushbu kelishuvda, bank sotilgan qimmatli qog’ozlarni ma’lum muddatdan so’ng oldindan kelishilgan bahoda qayta sotib olishni o’z zimmasiga oladi.

Bu operatsiyaning afzalligi shundaki, bank o’zining qisqa muddatli kredit resurslariga bo’lgan ehtiyojini qondirsa, benifitsar esa vaqtincha bo’sh mablag’larini ishonchli manbaga samarali joylashtirish orqali nisbatan yuqori miqdorda foyda oladi. Odatda, ushbu operatsiyalar bo’yicha mablag’lar bir kundan bir necha oygacha, asosan, qisqa muddatga beriladi. Shu bilan birga, «repo» operatsiyasi bankka quyidagi qulayliklarni beradi:

–bankning likvidlilik jihatidan yuqori riskka duchor qilmaydi. Chunki, qimmatli qog’ozlar ma’lum kelishilgan muddatga emissiya qilinadi;

–bank sotilgan qimmatli qog’ozning qiymati miqdoridagi mablag’ni mijozning hisobvarag’ini, agar uning hisobvarag’i shu bankda ochilgan bo’lsa, debetlash yo’li bilan yoki benefitsarning boshqa bankdagi hisobavarag’idan qisqa muddatda olish imkoniyatiga ega. Shuningdek, agar benefitsarning hisobvaraqasi shu bankda ochilgan bo’lsa, u holda bank Markaziy bankka «repo» summasi miqdoridagi summaga majburiy zaxira ajratmasi bazasini kamaytiradi;

– xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari «repo» operatsiyalari asosida jalb qilingan mablag’lari hisobidan Markaziy bankka majburiy zahiralar to’lashdan va

depozit operatsiyalardagi kabi mablag’ni sug’urta qilishdan ozod etilgan. Ushbu

146
holat O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari amaliyotida ham joriy etilgan bo’lib, ularga mazkur operatsiya asosida mablag’larni kengroq jalb qilish imkoniyatini beradi.