Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini jalb qilish va ularni joylashtirishni tartibga solish yo’llari va usullaridir

8.1-jadval


Barklays bank aktivlarining tarkibi, 2018 yilning 1 yanvar holati¹⁶, foizda

	Aktivlar tarkibi				2013 y.	2014 y.	2015 y.	2016 y.	2017 y.
Naqd	pullar	va	Markaziy
bankdagi pul mablag’lari					3,3	4,1	5,7	8,4	4,6
Boshqa	banklardagi			pul
mablag’lari					2,3	1,7	2,1	0,1	0,7
Qimmatli qog’ozlarga qilingan
investitsiyalar					37,6	39,4	40,1	46,7	47,2
Berilgan kreditlar					47,3	46,5	44,7	35,9	34,8
Asosiy	vositalar	va	nomoddiy
aktivlar					6,8	4,2	2,7	5,9	9,1
Boshqa aktivlar					2,7	4,1	4,7	3,0	3,6
Aktivlar -jami					100,0	100,0	100,0	100,0	100,0

¹⁶Жадвал AnnualReports. www.barclayc.com маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.
100
8.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, Barklays bank aktivlarining umumiy hajmida qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar va kreditlar asosiy salmoqni egallaydi. Ushbu ikki aktivning jami aktivlar hajmidagi salmog’i, 2018 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, 82,0 foizni tashkil etdi. Bu esa, birinchidan, Barklayz bankning asosiy faoliyat yo’nalishlaridan birini kreditlash ekanligi bilan, ikkinchidan, Bankning qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan investitsion operatsiyalarini rivojlanganligi bilan izohlanadi.

8.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, Barklays bank aktivlarining tarkibida naqd pullar va Markaziy bankdagi pul mablag’lari nisbatan kichik salmoqni egallaydi. Bu esa, quyidagi sabablar bilan izohlanadi:

– naqd pullar va bankning Markaziy bankdagi ―Nostro‖ vakillik hisobraqamidagi pul mablag’lari daromad keltirmaydigan aktivlar hisoblanadi;

– Bakrlays bankning joriy likvidliligi yuqori likvidli qimmatli qog’ozlar

hisobidan ta’minlanadi, shu sababli, daromad keltirmaydigan yuqori likvidli aktiv hisoblangan pul mablag’larini katta miqdorda saqlab utrishga zaruriyat yo’q.

8.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, Barklays bank aktivlarining umumiy hajmida uning boshqa banklardagi ―Nostro‖ vakillik hisobraqamlaridagi pul mablag’lari juda kichik salmoqni egallaydi. Buning sababi shundaki, ushbu mablag’lar bankka daromad keltirmaydi. Shuning uchun Barklays bank o’zining boshqa banklardagi ―Nostro‖ vakillik hisobraqamlarida minimal qoldiq saqlaydi.

Asosiy vositalar ham tijorat banklari uchun daromad kenltirmaydigan aktiv hisoblanadi. Shu sababli, tijorat banklarining aktivlar hajmida asosiy vositalar juda kichik salmoqni egallaydi.

101


8.1-rasm. Benk of Amerika (AQSh) va Doychebank (Germaniya) aktivlarining umumiy hajmida yuqori likvidli qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarning salmog’i¹⁷, 2018 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra (foizda)
8.1-rasmda keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinadiki, AQShning ―Benk of Amerika‖ banki va Germaniyaning ―Doychebank‖i aktivlarining umumiy hajmida yuqori likvidli qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar sezilarli darajada yuqori salmoqni egallaydi. Bu esa, mazkur banklarning joriy likvidliligini yuqori likvidli qimmatli qog’ozlar hisobidan ta’minlanishi bilan izohlanadi.

Taraqqiy etgan mamlakatlarda tijorat banklarining likvidliligini ta’minlashda kredit va foiz risklarini boshqarishga alohida e’tibor qaratiladi¹⁸. Bu esa, risk-menejmentini takomillashtirishga olib kelgan.

8.2. Banklar investitsion operatsiyalarini boshqarish printsiplari


¹⁷Расм муаллиф томонидан www.bankofamerica.com ваwww.db.com сайтлари маълумотлари асосида тузилган.

0. 
   Ephraim Clark , Davide Salvatore Mare, Nemanja Radic Cooperative banks: What do we know about competition and risk preferences? J. Int. Financ. Markets Inst. Money 52 (2018) 90–101 journal homepage: www.elsevier.com/locate/intfin
   

102
Tijorat banklarining investitsion operatsiyalarini boshqarish bir qator printsiplarga atyanadi. Ana shunday muhim printsiplardan biri bo’lib, bank investitsiya portfelini diversifikatsiya qilish printsipi hisoblanadi.

Korporativ qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar yuqori riskli bo’lganligi sababli tijorat banklari qimmatli qog’ozlar portfelini diversifikatsiyalashga katta e’tibor beradilar.

Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari investitsiya portfelini diversifikatsiya qilishda 7 foizli me’yoriy chegara keng qo’llaniladi. Ya’ni, bir emitentning qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar tijorat banki investitsiya portfelining 7 foizidan oshib ketmasligi kerak.

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklarining investitsion faoliyatiga nisbatan uchta iqtisodiy me’yor belgilangan.

0. 
   tijorat bankining bir emitentning qimmatli qog’oziga qiladigan investitsiyalari miqdori uning birinchi darajali kapitalining 15 foiizdan oshib ketmasligi kerak;
   

0. 
   tijorat bankining oldi-sotdiga mo’ljallangan qimmatli qog’ozlariga
   

qiladigan investitsiyalari miqdori uning birinchi darajali kapitalining 25 foizidan oshib ketmasligi lozim;

0. 
   tijorat bankining barcha emitentlarning qimmatli qog’ozlariga qiladigan investitsiyalari miqdori uning birinchi darajali kapitalining 50 foizidan oshib ketmasligi kerak.
   

Tijorat banklari investitsion operatsiyalarining risk darajalari va daromadliligi o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlash printsipi ham asosiy printsiplardan biri hisoblanadi.

Xalqaro amaliyotda valyuta optsionlarining ikki standarti mavjud bo’lib, ushbu standartlar risk darajasiga ko’ra bir-biridan keskin farqlanadi. Valyuta optsionlarining birinchi standarti evropa standarti deb ataladi va bu optsionlar o’z

egasiga faqat shartnoma muddati tugagandan so’ng optsiondan foydalanish huquqini beradi. Valyuta optsionlarining ikkinchi standarti esa, amerika standarti deyiladi va mazkur optsionlar o’z egasiga optsion shartnomasi muddatining

103
istalgan vaqtida optsiondan foydalanish huquqini beradi. Demak, valyuta optsionlarining amerika standartida risk darajasi evropa standartiga nisbatan yuqori hisoblanadi¹⁹.

Valyuta fyuchersi bozorini beqaror valyuta kursi hukm surayotgan mamlakatlarda tashkil etish lozim. Valyutalarning beqaror bo’lishida eng avvalo mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy tadbirlarga ishonchning yo’qligidadir.

Qayd etish joizki, derivativlar bilan amalga oshiriladigan spekulyativ operatsiyalar yuqori riskli operatsiyalar hisoblanadi va ular tijorat banklariga katta miqdorda zarar keltirishi mumkin. Bunga aniq misol qilib 1995 yil 25 fevralda bankrot deb e’lon qilingan Angliyaning ―Berings‖ bankini keltirish mumkin. Holbuki, ushbu bank 233 yillik tarixga ega edi.

Berings bankning Singapur filiali treyderi Nik Lison bankning passividagi barcha bo’sh turgan pul mablag’larini Singapur fond birjasiga chiqib, Yaponiya korporatsiyalarining fyuchers va optsionlarini sotib olishga yo’naltirdi. Oradan 3 kun o’tgandan so’ng Yaponiyaning Kobe shahrida dahshatli zilzila bo’ldi. Zilzila natijasida Yaponiya korporatsiyalarining fyuchers va optsionlarining bahosi keskin pasayib ketdi. Natijada, Berings bank 1,3 mlrd. AQSh dollari miqdorida zarar ko’rdi.

Berings bankining Prezidenti dunyoning eng boy odamlaridan biri hisoblangan Bruney sultoni bilan do’st edi. U bankni qutqarib qolish uchun Bruney sultonidan 1,0 mlrd. dollar qarz so’radi. Ammo sulton tavakkal qilishni hohlamadi. Oxir-oqibat 233 yillik tarixga ega bo’lgan Berings bank bankrot bo’ldi.

O’zbekiston Respublikasining tijorat banklarida valyutalarni sotib olish maqsadida berilgan optsionlar 92728-«Optsion bitimi bo’yicha sotib olish» hisobraqamining debetida va 96379-«Optsion bo’yicha sotib olish kontr hisobvarag’i»ning kreditida hisobga olinadi.

Tijorat banklarining valyuta optsionlaridan oladigan daromadlari 45404-hisobraqamining kreditida, optsionlardan ko’rilgan zararlar esa, 55306-hisobraqamining debetida hisobga olinadi.

0. 
   Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные отношения. – М. ФиС, 2013. – С. 173-176.
   

104
Qimmatli qog’ozlar bozorida tijorat banklari moliyaviy broker sifatida qimmatli qog’ozlarni oldi-sotdisida mijozni hisobidan va uning topshirig’i bilan komissiya shartnomasi yoki shartnoma topshirig’iga muvofiq agentlik funksiyasini bajaradi. Tijorat banklarining komission muomalalari (operatsiyalari) o’z mijozning topshirig’iga muvofiq banklar komission operatsiyalarni bajaradi. Bunda ular mijozning topshirig’iga muvofiq komissioner sifatida o’z nomlaridan, mijozning hamma ko’rsatmalarini, masalan kurslarni cheklash, kelishuvlarni vaqti va kelishuv o’tkaziladigan joy to’g’risidagi ko’rsatmalarni bajarishi lozim.

Bu xizmatlar uchun bank mijozdan komissiya haqi, qo’shimcha xarajatlar kompensatsiyasini olishi kerak, chunki bu ishlar mijoz topshirig’ini bajarilishiga bog’liq tadbirlardir. Komission kelishuv tipi ikki shartnomani tuzishni ko’zda tutadi:

0. 
   bank (komissioner)va mijoz(komitent) o’rtasidagi komission shartnoma;
   

0. 
   bank komissioner va uchinchi kelishuv qatnashchisi o’rtasidagi oldi-sotdi shartnomasi, qoida bo’yicha, komitent sotib oluvchi qimmatli qog’ozlarni sotib olish shartnomasini tuzishdan oldin, vositachi-bank ixtiyoridagi o’zini hisob varaqasiga pul mablag’larini o’tkazadi. O’tkazilgan pul mablag’lari qimmatli
   

qog’ozlarni sotib olishga etadigan darajada bo’lishi kerak.

Qimmatli qog’ozlarlarni sotishga bog’liq shartnoma komissiyasini tuzishda, komitent sotuvchi vositachi-bankda sotishga mo’ljallangan qimmatli qog’ozlarni deponentlashtiradi.

Qimmatli qog’ozlarning investitsion jozibadorligi banklarning investitsion operatsiyalarini rivojlantirishda muhim o’rin tutadi. Shu sababli, banklarning investitsiya portfelini daromadliligi va risk darajalari o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashda sotib olinadigan qimmatli qog’ozlarning investitsion jozibadorligiga alohida e’tibor qaratiladi.