Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

Sof foyda (soliq to’langandan keyin) x 100 % 
aktivlarning o’rtacha miqdori
Mazkur koeffitsientni belgilash uchun 5 ta guruhga ajratiladi: birinchi 
guruhga aktivlarining miqdori 100 mln dollardan kam bo’lgan banklar, ikkinchi 
guruhga aktivlarining miqdori 100 mlndan 300 mln dollargacha bo’lgan banklar, 
uchinchi guruhga aktivlarining miqdori 300 mlndan 1 mlyard dollargacha bo’lgan 
banklar, to’rtinchi guruhga aktivlarining miqdori 1 mlyarddan 5 mlyard 
dollargacha bo’lgan banklar, beshinchi guruhga aktivlarining miqdori 5 mlyard 
dollardan ortiq bo’lagn banklari kiradi.
Har bir guruh bo’yicha va guruhdagi har bir bank bo’yicha so’nggi uch yil 
mobaynidagi foydalilik koefitsientining o’rtacha miqdori aniqlanadi. Undan keyin 
foydalilik koeffitsientini uch yil mobaynida haqiqatdagi o’rtacha miqdori har bir 
bank bo’yicha pasayib borish tartibida joylashtiriladi.
Bir reytingi oliy daraja hisoblanadi va bunda foydalilik koeffitsienti bir 
foizdan yuqori bo’ladi va bank kreditlardan ko’rilidagan zararni qoplash uchun 
to’liq zahiralar tashkil etish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Reytingning ikkinchi darajasi qoniqarli daraja hisoblanadi va foydalik 
koeffitsienti 0,75 foizdan 1,0 foizgacha bo’ladi.
Reytingning uchinchi darajasi uzviy daraja hisoblanadi va bunda foydalilik 
koeffitsienti 0,5 foizdan 0,75 foizgacha bo’ladi. Bunda devidentlar bo’yicha 
stavkalarning darajasi yuqori bo’ladi, kreditlardan ko’riladigan zararlarni qoplash 
uchun tashkil etiladigan zahiralar etarli bo’lmaydi.
Reytingning to’rtinchi darajasi chegaraviy daraja hisoblanadi va bunda 
aktivlarning foydalilik koeffitsienti 0,25 foizdan 0,5 foizgasa bo’ladi. Bunda 
bankning foydasi regulyativ kapital hajmini oshirish uchun etarli bo’lmaydi, 

---

219 
kreditlardan ko’riladigan zararlarni qoplash uchun tashkil etiladigan zahiralar etarli 
bo’lmaydi. 
Reytingning beshinchi darajasi qoniqarsiz daraja hisoblanadi va bunda 
aktivlarning foydalilik koeffitsienti 0,25 dan past bo’ladi. Bu bank joriy faoliyatini 
zarar bilan yakunlaydi
41
.
AQSh banklarida aktivlarning daromadlilik darajasini baholash maqsadida 
keng qo’llanilayotgan foydalilik koeffitsienti so’nggi uch yil mobaynida 
ma’lumotlar asosida hisoblanadi va bu holat foydalilik koeffitsientiga qisqa 
muddat davriy oraliqlarda yuzaga keladigan vaqtinchalik omillarning ta’sirini 
sezilarli darajada kamaytirish imkonini beradi.
Tijorat banklari xarajatlarining optimal tarkibini shakllantirishda tijorat 
banklarida kassali aktivlarni yirik miqdorda to’planib qolishiga yo’l qo’ymaslik 
choralarini ishlab chiqish lozim. Buning uchun, avvalo, tijorat banklarining depozit 
bazasi tarkibida muddatli depozitlar va jamg’arma depozitlari salmog’ini oshirish 
lozim. Buning natijasida transaktsion depozitlarning depozitlar umumiy hajmidagi 
salmog’i pasayadi. Bu esa, o’z navbatida, banklarning ―Nostro‖ vakillik 
hisobvaraqlarida yirik mikdordagi pul mablag’larini saqlab turish zaruriyatidan 
xalos qiladi. Bundan tashqari, respublikamiz tijorat banklari ri muddatli va 
jamg’arma depozitlariga to’lanadigan foiz stavkalarini oshirish yo’li bilan foiz 
marjasini mo’’tadil darajaga keltirishlari mumkin. Lekin buning uchun har bir 
tijorat banki daromadlilikning ―o’lik nuqtasi‖ni hisoblab chiqish zarur. Aks holda, 
ortiqcha xarajatlarni yuzaga kelishiga yo’l qo’ygan tijorat bankida foiz marjasini 
qisqarishi hisobiga daromadlarni etmay qolishi yuz berishi mumkin.