Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

12.2. Tijorat banklari depozit bazasining etarliligi va uni tavsiflovchi 
ko’rsatkichlar 

---

156 
Xalqaro bank amaliyotida tijorat banklari depozit bazasining etarliligini 
aniqlashda ikki usuldan keng foydalanilmoqda. Birinchi usul Xalqaro tiklanish va 
taraqqiyot banki (XTTB) ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, unda tijorat 
banklari depozit bazasining etarliligi (DBE) quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
DBE 
= 
TD 
 
x 
 
100% 
TD+JD+MD 
Bu erda: 
TD – transaktsion depozitlar; 
JD – jamg’arma depozitlari; 
MD – muddatli depozitlar. 
XTTB ekspertlarining tavsiyasiga ko’ra, mazkur ko’rsatkichning eng yuqori 
chegarasi 30 foizni tashkil etishi lozim. Agar uning amaldagi darajasi 30 foizdan 
yuqori bo’lsa, u holda, ushbu tijorat bankining depozit bazasi etarli emas, deb 
hisoblanadi. 
XTTB ekspertlari tomonidan ishlab chiqilgan usulda transaktsion 
depozitlarning barqaror qoldig’i tijorat banklari depozit bazasining etarliligini 
aniqlashda hisobga olinmagan. Lekin ayrim iqtisodchi olimlar, jumladan, prof. 
O.I.Lavrushin tijorat banklari depozit bazasining etarliligini baholashda 
transaktsion depozitlarning barqaror qoldig’ini hisobga olish lozim, deb hisoblaydi. 
Hozirgi davrda dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida, shu jumladan, 
O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari faoliyatini inspektsion tekshirishda 
―CAMEL‖ reyting tizimidan keng foydalanilmoqda. Ushbu tizimda tijorat banklari 
depozit bazasining barqarorligi quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
DBE 
= 
Asosiy depozitlar 
 
x 
 
100% 
Depozitlar - jami 

---

157 
Mazkur ko’rsatkichning amaldagi darajasi 75 foizdan past bo’lmagan 
taqdirdagina tijorat bankining depozit bazasi etarli hisoblanadi. Boshqacha qilib 
aytganda, tijorat banklari depozitlarining umumiy hajmida asosiy depozitlarning 
salmog’i kamida 75 foizni tashkil etishi lozim.
―CAMEL‖ reyting tizimida asosiy depozitlar deganda depozitlarning bankni 
tark etmaydigan qismi tushuniladi. Shu jihatdan olganda, asosiy depozitlar har uch 
turdagi depozitlar – transaktsion depozitlar, muddatli depozitlar va jamg’arma 
depozitlarining barqaror qoldig’ini o’z ichiga oladi. 
Fikrimizcha, ―CAMEL‖ reyting tizimidagi depozit bazasining etarliligini 
baholash usuli XTTBning baholash usuliga nisbatan mukammalroq hisoblanadi. 
Ya’ni, birinchidan, transaktsion depozitlarning barqaror qoldig’i hisobga 
olinmoqda. Bu esa, juda muhim, chunki transaktsion depozitlarning barqaror 
qoldig’idan foydalanilganda tijorat banklarining likvidliligiga nisbatan jiddiy xavf 
yuzaga kelmaydi; ikkinchidan, jamg’arma depozitlarining barqaror qoldig’igina 
asosiy depozit sifatida e’tirof etilmoqda. Holbuki, jamg’arma depozitlarining 
ma’lum qismi nobarqaror passiv hisoblanadi. Ular transaktsion depozitlardan 
bankni ma’lum muddat oldindan ogohlantirish yo’li bilan olinishi jihatidan farq 
qiladi.
Tijorat banklari depozit bazasining etarliligini baholashda e’tiborga olinishi 
lozim bo’lgan jihatlardan biri, fikrimizcha, o’zida ham transaktsion depozit 
hisobraqamini, ham muddatli depozit hisobraqamini namoyon etayotgan yangi 
hisobraqamlarining paydo bo’layotganligi hisoblanadi. Masalan, AQShdagi 
―NAU‖ hisobraqamlari ana shunday yangi turdagi hisobraqami hisoblanadi. Unga 
bozor stavkalarida foiz to’lanadi. Shu bilan birga, mazkur hisobraqamlar o’zida 
transaktsion depozit hisobraqamlariga xos bo’lgan xususiyatni ham ifoda etadi: 
ularning qoldig’iga to’lov hujjatlarini yozishga ruxsat etiladi.
―NAU‖ hisobraqamlarining qoldig’i barqarorligi jihatidan transaktsion 
depozitlarning barqaror qoldig’idan qolishmaydi. Shu sababli, ularning qoldig’ini 
tijorat banki depozit bazasining barqarorligini aniqlashda hisobga olish lozim deb 
hisoblaymiz. 

---

158