Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

9.2. Tijorat banklari aktivlari va passivlarini tezkor va strategik 
rejalashtirish. 
Tijorat banklarining aktivlarini tezkor va strategik rejalashtirishda likvidli 
aktivlarining miqdorini depozitlarning nobarqaror qismiga nisbatan emas, balki 

---

115 
joriy depozitlar va jamg’arma depozitlariga nisbatan belgilash maqsadga 
muvofiqdir. Chunki aynan shu depozitlarning nobarqarorlik darajasi yuqori bo’lib, 
tijorat banklarida likvidlilik riskini doimiy tarzda yuzaga keltiradi. Fikrimizcha, 
depozitlarning barqaror qismining jami depozitlarning 75 foizi miqdorida 
shakllanishi rivojlangan xorijiy davlatlarning amaliyotiga xos bo’lgan holat 
hisoblanadi. Mazkur mamlakatlarda moliya bozorlarining rivojlanganligi, 
moliyaviy holati barqaror bo’lgan mijozlarning ko’pligi, Markaziy bank monetar 
siyosatining maqsadi va vazifalarini aniq hamda shaffofligi, korxonalarning soliq 
yukini mo’tadil darajaga keltirilganligi va boshqa omillar xo’jalik yurituvchi 
sub’ektlarning pul oqimini barqaror darajasini ta’minlashga zamin yaratadi. 
Rivojlanyotgan davlatlarda esa, moliya bozorlari rivojlanmaganligi, Markaziy 
bankning monetar siyosatida noaniqliklarning mavjudligi, soliq siyosatini 
takomillashmaganligi va boshqa omillar xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy 
holatiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. Bu holatlar, pirovard natijada, 
xo’jalik sub’ektlarining pul oqimining barqarorligiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Buning natijasida tijorat banklaridagi talab qilib olinadigan depozitlar va 
jamg’arma depozitlari qoldiqlarining nobarqarorligi kuchayadi.
Tijorat banklarining passivlarini tezkor va strategik rejalashtirishda asosiy 
e’tibor bankning depozit bazasining barqarorligini ta’minlashga qaratilishi kerak 
va bunda tijorat banklari resurslarining eng barqaror qismi bo’lib muddatli 
depozitlar va jamg’arma omonatlari hisoblanadi va ular quyidagi muhim 
xususiyatlarga egadir: 
–
hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun foydalanilmaydi va ularga to’lov 
hujjatlari yozilmaydi; 
–
muddatli va jamg’arma depozit hisobraqamlaridagi mablag’larning aylanish 
tezligi past; 
–
qat’iy belgilangan foiz to’lanadi, Markaziy bank zarur hollarda foiz 
stavkalarining yuqori chegarasini tartibga solishi mumkin; 
–
tijorat bankini depozitni olish to’g’risida oldindan ogohlantirish tartibi 
mavjud; 

---

116 
–
nisbatan past majburiy zahira stavkalari qo’llaniladi. 
Transaktsion depozitlardan resurs sifatida foydalanish tijorat banklarining 
likvidliligiga jiddiy ziyon etkazadi. Shu sababli, Glass-Stigoll qonuniga asosan 
1933 yilda transaktsion depozitlarga foiz to’lashning ta’qiqlanishi oqilona tadbir 
hisoblanadi. Lekin muddatli va jamg’arma depozit hisobraqamlariga tijorat 
banklari tomonidan to’lanadigan foiz stavkalarining yuqori chegarasining 
belgilanishi tijorat banklarining depozit bazasiga salbiy ta’sir qiladi. 
Bank resurslarini boshqarishda strategik rejalashtirish kamida 2–10 yilga 
mo’ljallanib ishlab chiqiladi, bunda asosiy e’tibor resurslarni jalb etish va 
joylashtirishni muddatlar bo’yicha muvozanatlashtirish, mijozlarning tarkibini 
shakllantirish, resurslarni jalb etishni omonatchilar va mijozlar bo’yicha 
diversifikatsiyalash kabilarga e’tibor qaratiladi.
Iqtisodiyotning o’tish sharoitida tijorat banklari resurslarini boshqarishning 
strategik rejalashtirish usuli iqtisodiy va siyosiy risklarni minimallashtirishda, 
bankning o’zgaruvchan bozor sharoitiga moslashuvchanligida muhim rol o’ynaydi.
 
Sberbankning 2014-2018 yillarga mo’ljallangan rivojlantirish strategiyasida 
moliyaviy natijalar bo’yicha quyidagi 6 ta ko’rsatkich bo’yicha strategik 
rejalashtirish amalga oshirilgan: 
1. Kapitalning rentabelligi. 
2. Birinchi darajali kapitalning etarliligi. 
3. Xarajatlarning daromadlarga nisbati. 
4. Xarajatlarning aktivlarga nisbati. 
5. Sof foydaning o’sishi. 
6. Aktivlarning o’sishi.