TibbiyotdaNarkotik xossaga EGA bo‘lgan moddalardan meditsinada foydalanish

Nootrop dori vositalar farmakologiyasi. Nootrop so`zi grekcha bo`lib, noos-qalb, tafakkur va tropos-yo`nalishni anglatadi. Nootrop vositalar deb, oliy nerv faoliyatiga tanlab ta'sir etib, ruhiy va aqliy qobiliyatni yaxshilaydigan preparatlarga aytiladi. Bularning ta'siri bosh miya kasalligi tufayli kelib chiqqan aqliy va ruhiy o`zgarishlarni davolashda yaxshi seziladi. Ushbu o`zgarishlar bo`lmagan vaqtda esa nootrop vositalarning samarasi uncha bo`lmaydi. Nootrop preparatlarning farmakologik ta'siridan aqliy va eslab qolish qobiliyatlari asta-sekin tiklanadi, bosh miyaning har xil tajovuzkorona ta'sirlarga (gipoksiyaga, zaharli moddalar ta'siriga) nisbatan chidamligi oshadi. Nootrop moddalar ayrim psixotrop vositalarga qarshi o`laroq narkoz, sedativ, uxlatuvchi va og`riq qoldiruvchi preparatlarning ta'sirini kuchaytirmaydi, harakatlanish qobiliyatiga ta'sir etmaydi, doriga qaramlik hollari bo`lmaydi.

Nootrop preparatlarning ta'sir mexanizmi o`rganilmagan. Lekin ular miyada modda almashinuvini va qon aylanishini yaxshilashi ma'lum. Natijada miya to`qimasida oksidlanish-qaytarilish, o`zlashtirish jarayoni tezlashadi. Shuni aytish kerakki, nootrop preparatlar GAMK (gamma aminomoy kislotalar) saqlovchi yoki unumlari bo`lgan dorilardan. GAMK-bosh miyada mediator vazifasini bajaradi va modda almashinuvini yaxshilaydigan, to`qima nafasini tezlashtiradigan modda. Bu preparatning psixotrop ta'sirida GAMKning ahamiyati oshishi aniqlangan.

Nootrop preparatlardan aminalon va piratsetam O’zbekiston tibbiyot amaliyotida ko`p ishlatiladi.

Aminalon. Gamma aminoyog` kislotasi bo`lib, yuqorida aytilganidek, miya mediatori sifatida fikr yurgizish, eslash qobiliyatini tiklab yaxshilaydi, kasallik tufayli o`zgargan nutq va harakat qobiliyatini tiklaydi. Bundan tashqari, preparat tutqanoqqa qarshi ta'sirga ega, qon bosimini qisman tushiradi, bradikardiya ro`y beradi, qonda qand miqdorini (agar uning miqdori ko`tarilgan bo`lsa) kamaytiradi. Aminalon miyaga qon quyilishi natijasida eslash, nutqning buzilishi, yarim va to`liq falajlik holatlarida, bosh og`rig`ida, uyqusizlikda tavsiya etiladi. Preparatning davo ta'siri sekin-asta boshlanadi. Davolash bir necha oy davom ettiriladi. Piratsetam. GAMK unumi hisoblanib, ta'siri bo`yicha aminalonga yaqin, eslash, aqliy qobiliyatlarini rag`batlantiradi. Gipoksiyaga qarshi ta'siri preparatning asosiy xossalaridan biridir. Tutqanoqqa qarshi ta'siri bor. Preparat miya qon aylanishining buzilishi bilan bog`liq o`zgarishlarda tavsiya etiladi.

Etil spirtining 700 eritmasi esa yaxshigina antiseptik xususiyatga ega bo`lgan vosita hisoblanadi. Chunki teriga surtilganda, u teri yuzasidagi va pastki to`qima oraliqlariga kirib, mikroblarga o`z ta'sirini ko`rsatadi. Chunki teri satxidagi xujayralarni katta o`zgarishga olib kelmay, denaturatsiya pardasi deyarli bilinmaydi. Shu sababdan 700 etanol antiseptik sifatida jarroxlik amaliyotida keng miqyosda ishlatiladi (qo`llarni va operatsiya maydonini tozalash va b.).

Etil spirtining 400 li eritmasi esa teriga qitiqlovchi maxalliy ta'sir etib, qon tomirlarni kengaytiradi, mikrotsirkulyatsiyani yaxshilaydi, to`qimani qon bilan ta'minlanishini oshiradi. Shu sababli u turli yallig`lanish jarayonlarida (angina, miozit va b.) kompress qilinadi, teriga surtiladi.

Etil spirti qonga so`rilgandan keyin tanada bir tekis tarqalib, biologik to`siqlardan (gematoentsefalik, yo`ldosh va b.) oson o`tadi va umumiy farmakologik ta'sirini ko`rsatadi. Uning markaziy nerv sistemasiga ta'sir etishi asosiy xisoblanadi. Bu ta'siri ko`p jixatdan narkoz moddalarini eslatadi. Jumladan, markaziy nerv sistemasiga tanlab ta'sir etishi, uning faoliyatini bosqichma-bosqich tormozlashi va narkoz xolatini keltirib chiqarishi misol bo`la oladi. Spirtning markaziy nerv sistemasiga ta'sirida ham 3 davr: qo`zg`alish, narkoz va falajlik qayd etiladi. Lekin ushbu davrlarni davom etish muddati narkoz moddalariga nisbatan o`zgacha bo`ladi. Chunonchi, spirtning qo`zg`alish davri efirga qarama-qarshi ularoq uzoq (2-3 s) davom etadi, xirurgik narkoz davri esa qisqa bo`lib, tezlikda falajlik davriga o`tib ketadi (3-rasm). Markaziy nerv sistemasi bo`limlarining spirtga bo`lgan sezuvchanligi turlichadir. Bosh miyaning po`stloq qismining sezuvchanligi yuqori bo`lgani uchun, spirtning ta'siri natijasida tormozlanish jarayonlari susayadi. Bu esa ruxiy va xarakat qo`zg`alishiga olib keladi. Boshqacha aytganda qo`zg`alish davri yuzaga chiqadi. Bu davrda eyforiya (kayf) xolati kuzatiladi. Odamning kayfi chog` bo`lib, sergap, ezma, so`zlari esa tuturiqsiz, poyma-poy, ma'nosiz bo`lib qoladi. Spirt sezgilarni pasaytirib, diqqat-e'tibor, xotira, xis etish qobiliyatini izdan chiqaradi. Bundan tashqari, odamning fikr yurgizishi buziladi, xayoli chalg`ib, turgan joyini, o`zini-o`zi bilmay qoladi. Odam o`z qobiliyatlariga ortiqcha baho berib, o`zining xatti-harakatini va atrofda ro‟y berayotgan har xil xodisalarni taxlil qila olmaydi. Odamning harakati noaniq va nomuvofiq bo`lib, muvozonatni to`g`ri saqlash reflekslari (vestibulyar apparat faoliyati) buziladi, orqa miya reflekslari ham zaiflashib boradi. Shuning bilan bir qatorda og`riqni sezish kamayadi, uyqu xissi kuchayadi. Spirt ta'siridagi qo`zg`alish davrida es-xush yo`qolmaydi.

Narkoz jarayonining o`z komponentlari bo`lib, yuqorida sanalgan bosqichlar mexanizmi ushbu komponentlar preparatlari yordamida sodir bo`ladi:

1. 
   premedikatsiya;
   
2. 
   anesteziya;
   
3. 
   analgeziya;
   
4. 
   miorelaksatsiya;
   
5. 
   gemodinamika;
   
6. 
   o`pka sun`iy ventilyatsiyasi;
   
7. 
   endotraxeal narkoz.
   

Quyidagi jadvalda narkozning komponentlari va ular uchun mos ravishda yurtimiz sharoitida eng ko‘p qo‘llaniladagan narkoz preperatlari qatori jadval ko‘rinishida keltirilgan.

1-jadval

№	Komponent nomi	Komponent ma’nosi	Komponent preparatlari
1	Premedikatsiya	Narkoz borishini yengillashtirish (tinchlantirish) uchun bajariladigan ilk vosita	Atropin, Diazepam, Fenazepam
2	Anesteziya	Sezuvchanlikni yo’qotish (Transkvilizatorlar- tinchlantiruvchi vositalardir)	Lidakain 10%,Tetrapain gidroxlorid, Longakain, Ketamin, Kalipsol, Profol 1%, Tiopentanal Na, Sibazon, Predion, Dormikum,Azot (I) oksid, Siklopropan, Ftoratan, Izofluran, Ftorotan,
3	Analgeziya	Og‘riqsizlanirish	Narkotik analgetiklar- Morfin 2%, Omnoporol 2 % va 1 %, Promedol 1% va 2%, Fentalin (Suffentalin) 0,005% Nonarkotik analgetiklar- Analgin, Paratsetamol 1%
4	Miorelaksatsiya	Muskul to‘kimalarining bo‘shashishi	Ditilin, Arkuron, Arduvon
5	Gemodinamika	Qonning tomirlararo xarakatlanishi asosida	Sevofluran,