TibbiyotdaNarkotik xossaga EGA bo‘lgan moddalardan meditsinada foydalanish

Oddiy (dorivor) Belladonna (Atropa Velladonna L.)

2. Qora mingdevona Belena chernaya (Hyoscuamus niger L.)

Qora mingdevona ituzumdoshlar- Solanaceae oilasiga mansub ikki yillik, sertuk o„t

o„simlik. Yo„l yoqalarida, o„tloq yerlarda hamda begona o„t sifatida ekinzorlar orasida,

Rossiyaning yuvropa qismida, Markaziy Osiyo respublikalarida va boshqa hududlarda o„sadi.

O„simlikning hamma qismlari zaharli va unda giossiamin, atropin va skopolamin

alkaloidlar bor: ildizida-0,15-0,17%, bargida -0,045-0,1%, poyasida-0,02%, urug„ida-0,06-

0,1%. Bulardan tashqari, boshqa birikmalar va urug„ida 34% gacha yog„ bor.

Mingdevona preparatlari belladonna dori vositalari singari ichki a‟zolar (oshqozon, o„t

qopi, buyrak) sanchig„ida spazmolitik sifatida og„riq qoldirish maqsadida, o„simlik bargidan

tayyorlangan moyi xloroform bilan aralashma xolida (suyuq surtma) revmatizm (artrit),

nevralgiya va miozit og„riqlarida sirtga surtiladi.

O„simlikning quyidagi preparatlari bor: quruq ekstrakti, mingdevona moyi. Mingdevona

bargi bronxial astma xurujida chekiladigan kukun, mingdevona moyi esa saliniment preparati

tarkibiga kiradi.

3. Oddiy bangidevona. Durman obiknovenniy (Datura stramonium L.)

Bir yillik o„t o„simlik bo„lib, ituzumdoshlar oilasiga mansub. Aholi yashaydigan yerlarda,

yo„l yoqasida, suv bo„ylarida, polizlarda, Rosiyaning yuvropa qismida, MDH da, shuningdek

Markaziy Osiyo davlatlarida o„sadi.

O„simlikning asosiy mahsuloti bargi hisoblanadi. Uning hamma qismlarida (bargida 0,23 -

0,37, poyasida 0,2%, ildizida 0,27%, urug„ida 0,22%) skopolamin, giossiamin va atropin

alkaloidlari bor. O„simlikning hamma qismlari zaharli. Uning asosiy farmakologik ta‟siri asosan

tarkibidagi skopolamin alkaloidiga bog„liqdir.

Bangidevonaning yana bir turi Meksika bangidevonasi - Datura innoxia Mill. tibbiyotda

ishlatiladi. Vatani Markaziy va Janubiy Amerika xisoblanadi. MDH davlatlarida, chunonchi

Chimkent viloyatida o„stiriladi. Bo„yi 60-150 sm ga yetadigan o„t o„simlik.

O„simlikning mevasida 0,38-0,55% va urug„ida 0,31-0,77% skopolamin alkaloidi bor.

O„simlikning hamma qismlarida alkaloidlar (giossiamin, atropin va b.) mavjud.

Skopolamin kimyoviy tuzilishiga ko„ra atropinga yaqin turadi. Lekin MNS ga

farmakologik ta‟siri bo„yicha atropindan farq qiladi. Chunonchi, skopolamin tinchlantiruvchi

ta‟sir qilib, uyquga moyil qiladi, harakatlarni susaytiradi, titrash holatlarini kamaytiradi. Uyqu

dorilar ta‟sirini kuchaytiradi. Skopolaminda periferik ta‟siri bo„yicha atropinga xos bo„lgan Mxolinoblokatorlik

xususiyat bor (ko„z qorachig„ini kengaytirishi, bronxlarni kengaytirishi,

taxikardiya berishi va b.).

Bundan tashqari, skopolamin gidrobromid preparati kukun holida psixiatriyada,

narkozdan oldin, oftalmologiyada (0,25%-eritma) ishlatiladi. U giossiamin bilan birga samolyot

va paroxod chayqalishi bilan bog„liq ko„ngil aynishga va qusishga qarshi ishlatiladi. "Aeron"

tabletkalari tarkibiga kiradi.

4. Yassi bargli senetsio. Krestovnik shirokolistniy (Senecio platyphylloides Som. et Lev.)

61

Yassi bargli senetsio va senetsio turlari asosan Kavkaz tog„larida o„sadi. Moskva

viloyatida va boshqa hududlarida uning plantatsiyalari bor. O„simlikning ildizpoya tarkibida 2,2-

4%, yer ustki qismida (poyasida 0,2-1,2%, bargida 0,39-3,5%, urug„ida 5% gacha) alkaloidlar

(platifillin, senetsifillin, saratsin) bor. Ular geliotridan unumlari hisoblanadi va atropinga

o„xshash farmakologik xossalarga ega.

Platifillin o„zining M-xolinoblokatorlik ta‟siri bo„yicha atropindan kuchsizroq, lekin Nxolinoblokatorlik-

vegetativ gangliylarni bloklovchi ganglioblokatorlik ta‟siriga, shuningdek

spazmolitik xususiyatga ega. Bundan tashqari, MNS ga ta‟sir etib, tinchlantiradi, qon tomir

harakat markazi faoliyatini susaytiradi. Ko„z qorachig„ini kengaytirishi atropinga nisbatan

kuchsiz va uzoq davom etmaydi. Atropinga nisbatan zaharsiz bo„lgani uchun amaliyotda,

ayniqsa me‟da-ichak yara kasalligida, qorin sanchig„ida, spastik holatlarda, xoletsistitda, jigar va

buyrak sanchiqlarida, gipertoniyada, stenokardiyada, bosh miya qon tomirlari spazmida va

bronxial astmada ishlatiladi.

Asosiy preparati platifillin gidrotartrat 0,2% eritma xolida ampulada 1 ml dan

chiqariladi. Kukun xolida 0,003-0,005 g, 0,5% eritma holida esa 20 tomchidan ichiladi.

Platifillin gidrotartrat turli kompleks tabletkalar "Tepafillin", g„Palyufin", "Plavefin" tarkibiga

kiradi.

5. Patsimonbargli pilokarpus. Pilokarpus pernistolistniy (Pilocarpus pinnatifolius L.)

Balandligi 2-4 m keladigan doim yashil ko„p yillik o„simlik bo„lib, sobiq Ittifoqning

ayrim respublikalarida, Kavkazda o„stiriladi. O„simlikning bargi tarkibida alkaloidlar

(pilokarpin, pilokarpidin), efir moyi, organik kislotalar va boshqa birikmalar bo„ladi. Pilokarpin

alkaloidi va uning preparati (pilokarpin gidroxlorid) atropinga qarshi o„laroq Mxolinoretseptorlarni

qo„zg„otadigan effektlarni keltirib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda

pilokarpin M-xolinomimetik (M-xolinopozitiv) ta‟siri bor preparat xisoblanadi va quyidagi

farmakologik xossalarga ega.

Ko„z qorachig„ini toraytiradi. Chunki ko„zning rangdor pardasidagi doira silliq mushaklar

qisqaradi. Buning natijasida ko„z ichki bosimi pasayadi. Chunki doira mushaklar qisqarishi ko„z

rangdor pardasining yupqalanishiga olib keladi va u tortiladi. Natijada rangdor parda asosida

joylashgan fantan bo„shlig„i hamda shlem kanali kengroq ochiladi va ko„zning oldingi

kamerasidagi ichki suyuqlik ko„proq chiqishi hisobiga ko„z ichki bosimi pasayadi.

Ko„zning akkomodatsiyasi (masofaga moslanish) spazm bo„ladi.

Ko„z kipriksimon tana mushaklarining qisqarishi sinn bog„lami bo„shashishiga olib

keladi, natijada ko„z gavhari qalinlashadi, yumaloq shaklni oladi. Buning natijasida ko„rish

nuqtasi yaqinlashadi. Odam yaqinni yaxshi ko„rib, uzoqdagi narsalarni xira ko„radi.

So„lak bezining faoliyati kuchayishi natijasida ko„p miqdorda suyuq so„lak ajraladi

(salivatsiya holati). Bronx va bronxiolalar torayishi ularning silliq mushaklari qisqarishi

hisobiga vujudga keladi. Bronxial astmaga o„xshash nafas qiyinlashadi. Yurak urishi, ritmi

sekinlashadi-bradikardiya kuzatiladi. Chunki adashgan nerv yurak faoliyati uchun tormozlovchi

nerv hisoblanadi. Unga taalluqli xolinoretseptorlarning qo„zg„olishi natijasida adashgan nervga

xos o„zgarishlar kuzatiladi.

Qon tomirlar kengayadi va qon bosimi tushadi. Chunki qon tomir devoridagi silliq

mushaklar bo„shashadi. Bunday gipotoniya uzoq davom etmaydi.

Me‟da-ichak harakati va sekretsiyasi oshadi. Chunki ulardagi silliq mushaklarning tonusi

oshib, qisqarishi kuchayadi, sekretsiya hujayralarining qo„zg„olishi me‟da shirasining ko„proq

ajralishiga sabab bo„ladi. Chanoq bo„shlig„ida joylashgan silliq mushaklar tonusi oshadi.

Ta‟sir mexanizmi. Yuqorida qayd etilgan M-xolinomimetiklar effekti ular a‟zolarda

joylashgan. M-xolinoretseptorlarni qo„zg„atgani sababli parasimpatik nerv faoliyatiga xos

o„zgarishlarning yuzaga chiqishi bilan tushuntiriladi.

Ishlatilishi. Pilokarpin gidroxlorid preparati asosan glaukoma (ko„ksuv) kasalligi bilan

og„rigan bemorlarga davo qilishda bebaho shifobaxsh dori hisoblanadi. Shu maqsadda uning 1%

eritmasi 5 ml flakonda, tyubikda, ko„z plyonkasi shaklida chiqariladi. Bundan tashqari, ayrim

62

hollarda operatsiyadan keyin bo„ladigan ichak atoniyasida (harakatsizlanishi) va taxiaritmiya

(yurak ritmining tezlashishi) holatlarida berilishi mumkin.

Qo„llashga moneliklar. Bronxial astma, me‟da-ichak yara kasalliklari, bradiaritmiya

xolati va boshqalar.

Zaharlanish. O„simlik yoki preparatidan o„tkir zaharlanishda haddan tashqari ko„p

so„lak oqishi, nafas olish qiyinlashishi, ko„z qorachig„ining torayishi, bradikardiya va boshqa

o„zgarishlar vujudga keladi. Birinchi yordam berish uchun zudlik bilan ularning antagonisti

bo„lgan M-xolinoblokatorlar yuboriladi (atropin sulfat va boshqalar).

6. Voronov galantusi. Podsnejnik Voronova (Galanthus woronowii A.Los.).

Bo„yi 30-49 sm keladigan ko„p yillik piyozli o„t o„simlik bo„lib, ¶arbiy Kavkaz ortida

o„sadi. O„simlikning piyozi va yer ustki qismi galantamin va boshqa alkaloidlar saqlaydi.

Chuchmomadoshlar oilasiga mansub.

Galantamin alkaloidi farmakologik xossalariga ko„ra antixolinesteraz ta‟siri bor moddalar

guruhiga kiradi. U parasimpatik nervlar tugunchasi va uning oxiridan a‟zoga impuls o„tishini

ta‟minlaydigan mediator atsetilxolinni parchalab turadigan xolinesteraza fermentini bloklab,

uning parchalash qobiliyatini pasaytiradi. Natijada atsetilxolin parchalanmay yig„ila borib

xolinoretseptorlarni qo„zg„atadi va xolinomimetiklarga (pilokarpin va b.) xos bo„lgan

o„zgarishlarni (ko„z qorachig„ining torayishi, bronxlarning torayishi, me‟da-ichak harakatining

kuchayishi va b.) keltirib chiqaradi. Ayniqsa harakatlantiruvchi nerv bilan bog„liq

xolinoretseptorlarni qo„zg„atadi.

Shu sababli ko„proq nevrologiyada yarim falajlikda (poliomiyelit) harakatni tiklash

maqsadida ishlatiladi. Preparatning 0,5% eritmaning 1ml dan ampulada chiqariladi.

7. Qalin mevali achchiqmiya. Sofora tolstoplodnaya (Sophora pachycarpa S.A.Mey.)

Qalin mevali achchiqmiya bo„yi 30-60 sm o„t o„simlik bo„lib, dukkakdoshlar (Fabaceae)

oilasiga mansub. Markaziy Osiyo hududlarida cho„l, qirlarda, tog„ etaklarida, qumloq yerlarda

hamda begona o„t sifatida bug„doyzorlarda o„sadi. O„simlikning hamma qismi zaharli.

O„simlikning yer ustki qismida 2-3% alkaloidlar-paxikarpin va boshqalar bor. Paxikarpin

alkaloidli preparati Paxikarpin gidroyodid tibbiyotda ishlatiladi.

Paxikarpin N-xolinoblokatorlik-ganglioblokator ta‟sirga ega. U vegetativ nervlarning

gangliylaridan impuls o„tishini to„xtatadi. Bundan tashqari, ba‟zan mushaklarning tonusini va

qisqarishini kuchaytiradi, me‟da-ichak yo„lidan tez so„riladi. Ta‟siri qisqa muddatli preparat

asosan akusherlik amaliyotida tug„ish jarayoni susayganda uni tezlashtirish maqsadida,

gipertoniya kasalligida, endoarteiit kasalligida 3% eritmasi 2 ml dan ampulada va tabletka (0,1)

holida tavsiya etiladi.

8. Qizilcha. Efedra (Ephedra L.).

O„zbekistonda efedraning 6 turi o„sadi. Shulardan 2 turi tibbiyotda qo„llaniladi. Tog„

qizilchasi-efedra xvoщyevaya (Ephedra eqvisetina Bge.) va cho„l efedrasi-efedra srednyaya

(Ephedra intermedia Sdirenk.) Bo„yi 1,5-2,5m yetadigan (tog„ qizilchasi) dengiz sathidan 1000-

1800 metr balandlikida, tog„ bag„irlarida, va boshqa joylarda o„sadigan bo„ta. Asosan mahsulot

sifatida bo„taning yashil rangli shox va shoxchalari olinadi. Mahsulot tarkibida 0,6-3,2%

alkaloidlar bo„lib, ularning 90% ini efedrin tashkil qiladi. O„simlikning farmakologik

ta‟siri efedringa bog„liqdir. Efedrin va uning preparati- efedrin gidroxlorid farmakologik ta‟siri

bo„yicha adrenomimetiklar guruhiga kiradi.

Efedrinning kimyoviy tuzilishi adrenalindan boshqacharoq va farmakologik ta‟siri

kuchsizroq, lekin ta‟sir davomliligi (10 barobar) uzoqroq, chunki efedrin MAO fermenti ta‟sirida

parchanlanmaydi va o„zgarmagan holda 8-12 soat davomida buyrak orqali chiqib ketadi. Efedrin

adrenalinga qarshi o„laroq, og„iz orqali yuborilganda ancha chidamli bo„lgani uchun o„z ta‟sirini

saqlaydi. Shuning uchun ham bu preparat tabletka va kukun holida berilishi mumkin.

Bundan tashqari, efedrin ta‟sir mexanizmi bo„yicha adrenalindan farq qiladi. Uning kor

qilishi bevosita adrenoretseptorlarga emas, balki mediator deposiga qaratilgan degan fikr bor.

Preparat ta‟sirida depodagi noradrenalinning sinaptik bo„shliqqa chiqishi tezlashadi. Uni

qaytadan depoga o„tishi esa kamayadi. Shuning uchun ham efedrinni ko„pincha simpatomimetik

63

ta‟sirli dori preparati deb ham ta‟riflashadi. Efedrinning adrenalindan yana bir farqi shuki, u

markaziy nerv sistemasini sezilarli qo„zg„atadi. Bunday psixostimulyatorlik ta‟siri fenaminga

nisbatan ancha kuchsiz, lekin kofein bilan tenglashadi. Shuning uchun ham efedrin ruhiy, ijodiy

va jismoniy qobiliyatni qisman oshiradi, idrok, aql-zakovat va zehnni yaxshilaydi, bardamlikni

qisman oshiradi. Shu sababli efedrin "doping" lar (sport musobaqalarida foydalanish taqiqlangan

preparatlar) ro„yxatiga kiritilgan. Efedrinning periferik farmakologik ta‟sirlari (yurak

faoliyatini tezlashtiradi, ko„pchilik qon tomirlarni toraytiradi, qon bosmini ko„taradi, bronxlarni

kengaytiradi, ko„z qorachig„ini kengaytiradi, qonda glukozani oshiradi) adrenalinga o„xshaydi,

ya‟ni alfa va beta-adrenoretseptorlarni bilvosita qo„zg„atadi, lekin effekti kuchsizroq. Shuni aytib

o„tish kerakki, efedrin ko„ndalang- targ„il mushaklar qisqarishiga samarali ijobiy ta‟sir qilgani

uchun yarim falajlikda, miasteniyada davo sifatida foydalaniladi.

Preparat qayta-qayta yuborilganda uning ta‟sir zaiflashib boradi. Buni taxifilaksiya

deyiladi. Shuning uchun ham efedrin bilan davo qilinganda boshqa preparatlar bilan almashtirib

turish, zaruriyat bo„lsa preparat dozasini qisman oshirish tavsiya etiladi.

Mahalliy davolashda efedrin qon to„xtatuvchi (burun qonashida va boshqalar) modda sifatida,

shuningdek yallig„lanishga qarshi (rinit, tumov-shilliq pardaning yallig„lanishi) ishlatiladi.

Bronxial astma (nafas qisishi) kasalligiga chalingan bemorlarga efedrinning davolash samarasi

yaxshi bo„lgani uchun u ko„p ishlatiladi, bunda ko„pincha bronxlarni kengaytiradigan boshqa

preparatlar (atropin va boshqalar) bilan birga qo„llaniladi. Bundan tashqari, u bir qancha allergik

holatlarda va kasalliklarda (eshakem, pichan isitmasi) ham tavsiya etiladi. Miasteniya, yarim

falajlikda, narkotik moddalardan zaxarlanishda ham beriladi. Preparat tabletkada, 5% eritmasi 1

ml dan ampulada chiqariladi. Efedrin gipertoniya, qandli diabet, taxiaritmiyalarda,