Tibbiyot psixologiy asi

I.P.Pavlov
(1849-1936)


27




yoki boshqa turga o‘tib turadi, mabodo bu vaqtinchalik bog'lanishlar mustahkamlanib turilmasa, ularning o'rniga yangilari paydo bo'ladi.
Shartli reflekslar hayvonlar va insonlarning faoliyatini keskin boyitadi, ularning doimo o'zgarib turuvchi tashqi muhitga moslashib borishi uchun imkon yaratib beradi hamda ularning xulqi va xatti-harakatining shakllanishiga katta ta’sir ko'rsatadi.
Shartli reflekslardan farqli o'laroq, shartsiz reflekslar tug'ma reflekslardir. Ular faqat maxsus faoliyatga taalluqli bo'lgan ta’sirlar sababli paydo bo'ladi. Masalan, og'riq, harorat, taktil va boshqa ta’sirlarga javob reaksiyalari. Shartsiz reflekslar hayotiy muhim biologik ehtiyojlarga bog'liq bo'lib, doimiy reflektor yo'llar orqali amalga





1-rasm (A). Analizatorlar. A - ko'ruv analizatorlari: 1 - retseptorlar; 2 - 0‘tkazuvchi yo‘Dar; 3 - analizatorlarning markaziy qismi. В - hidlov analizatori.


28




oshiriladi. Ular tashqi muhitning organizing» bo'lgan ta’sir mexanizm- larini muvofiqlashtirib turadi.
Evolyutsiya jarayonida miya tuzilmalarining filogenetik rivojlanishi natijasida tug‘ma va orttirilgan (shartli) reflekslarning o‘zaro munosabati biologik qonunlarga bo‘ysungan holda o'zgarib boradi; umurtqasizlar va boshqa hayvonlarda faoliyatning tug'ma shakli orttirilgan shaklidan ustun tursa, sut emizuvchilarda xatti-harakatning individual orttirilgan shakllari rivojlanib boradi, murakkablashadi va ustun turadi.
Oliy nerv tizimi bosh miya katta yarim sharlarining shartli reflektor faoliyati bilan bogiiq bo‘lib, organizmning tashqi muhitga bo‘lgan munosabatini belgilab beradi va xulq-atvorning asosini tashkil qiladi.








1-rasm (B). Analizatorlar. V - eshituv analizatori: 1 - rctseptorlar; 2 - o‘tkazuvchi yo‘llar; 3 - analizatorlarning markaziy qismi. G - analizatorlaming bosim, og‘riq, sovuq, issiq va taktD ta’sirlarni qabul qiluvchi chekka qismi.


29




Oddiy (quyi) nerv esa miya ustuni va orqa miya bilan bog‘liq bo‘lib, shartsiz reflektor faoliyatiga asoslangan.
Shunday qilib, sezgi, idrok, fikr, xotira, tafakkur - ruhiy jarayonlar bo‘lib, bosh miya faoliyati bilan chambarchas bog'liq, Ruhiy jarayon markaziy asab tizimining barcha a’zolari vositasida amalga oshiriladi Bu jarayon ichki va tashqi ta’sirlami qabul qilib, signallarga aylantirish. signallami analiz qilish va javob reaksiyasini tayyorlashdan iborat.
Eksperimental tadqiqotlar natijasida miyada qo'zg'alish va tormozlanish jarayouining buzilishi nevrozga olib kelishi isbotlandi. Bu psixologiya fani uchun o'ta muhim bo'lgan ta’limotdir. Vaholanki, hissiy zo'riqishlarda paydo bo'ladigan miyadagi kuchli qo'zg'alish yoki keragidan ortiqcha tormozlanish jarayonlari nevrozga olib kelishi keyinchalik ham olimJar ishida o'z aksini topdi.





2-rasm. Analizatorlar sistemasining iyerandk tuzilishi: 1 - bosh miya po‘stlog‘idagi harakat sohasi; 2 - sezgi sohasi; 3 - tepa soha; 4 - ko‘ruv sohasi; 5 - eshituv yo'llari; 6- chuqtir sezgi yo‘llari; 7-ynzadagisezgiyo‘Dari; 8 - ehig‘anoq; 9- Gratsiole tutami; 10 - talamus; 11 -ko‘ruv yo‘llari; 12- ko‘z; 13 - orbital po'stloq; 14 - prefrontal
soha.


30




P.K. Anoxin (1898-1974) oliy nerv sistemasida shartli reflektor faoliyatida birin-ketin keladigan 4 bosqichdan iboratligini ko'rsatib berdi. Buni u teskari affereutatsiya deb atadi, ya’ni refleks bajarilganidan so‘ng markazga uning bajarilganligi yoki ushlanib qolinganligi haqida ma’lumot kelib tushadi va u xotirada saqlanib qoladl Bu mexanizm quyidagicha amalga oshiriladi:

1. 
   bosqich - retseptor ta’sirlantiriladi, nerv tolalarida qo‘zg‘alish paydo bo‘ladi va bu signal raarkaziy asab tizimining maxsus tuzilmalariga uzatiladi;
   
2. 
   bosqich - qo‘zg‘alish sensor neyronlardan motor neyronlarga o‘tkaziladi;
   
3. 
   bosqich - markazdan qochuvchi impuls bajaruvchi a’zo (mushak va bez) ga o‘tkaziladi;
   
4. 
   bosqich - markazga topshiriq bajarilganligi haqida signal yuboriladi. Shunday qilib, shartli reflektor yoy sistemasida qaytuvchi bog‘lanish mavjudligi isbotlandi. Qaytuvchi bog‘lanish ongning shakllanishida muhim ahamiyatga ega.
   

Endi shu nazariyalarga asoslangan holda bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘iga kelib tushgan signallammg qayta ishlanish jarayonini ko‘rib chiqamiz. Analizatorlar orqali qabul qilingan ma’lumot (signal) lar bosh miya po‘stlog‘ining birlamchi maydoniga kelib tushadi. Bu yerda hodisa