Tibbiyot instituti talabalari uchun

Sporalar ta’siri bilan bog’liq ergotizm.
Zamburug’ sporasi ipchalari 
donachasimon binafsha shaklida panjarasimon holda joylashgan bo’ladi. Sporalar 
non uchun mo’ljallangan unda bo’lib bu zaharli xususiyatga egadir.
Zaharlanish 2 turda ko’zga tashlanadi: 1) tirishtiruvchi turi; 2) gangrenoz 
turi.
Tirishtiruvchi turida oshqozon-ichakda va nerv sistemasida o’zgarishlar, 
jumladan umumiy qo’zg’alish, tirishish, ruhiy buzilish, gallyutsinatsiya kuzatilib, 
og’ir o’tganda zaharlanish belgisi qoqsholni eslatadi.
Gangrenoz turida barmoqlari, quloq suprasi, burnining uchini qurishi bilan 
birgalikda uerlarda kuchli og’riq paydo bo’ladi.
Alimentar-toksik aleykiya qor tagida qolib ketgan bug’doy yoki tariq 
donlarining qish buyi turganligi tufayli zamburug’lar o’sib ketadi. Bu kasallik 
345

---

avvalo sepsisni eslatgani uchun buni septik angina deb ham atalgan. Kasallik tana 
haroratining oshib ketishi, tomog’ida og’riq bo’lishi, nekrotik angina shaklida 
ko’zga tashlanadi. Etakchi belgilariga qon ishlab chiqaruvchi organlarning 
jarohatlanishi va og’ir aleykiyaning rivojlanishi kiradi. O’limni 30 dan 80-
foizgacha tashkil qilib, bundan o’lim juda yuqori bo’ladi.
Ovqatga hayvon va o’simliklarga aloqador zaharli birikmalarni to’satdan 
tushib qolishi bilan zaharlanish bog’liqdir. Bunday birikmalar bu don 
mahsulotlarining saqlanishi, qayta ishlanishi yoki boshqa yo’llar orqali, masalan, 
donlarni zararkunandalarga qarshi qayta ishlash paytida tushgan bo’lishi mumkin. 
Ko’pincha keyingi paytda kimyoviy moddalar, ayniqsa yadoximikatlar orqali 
yuzaga kelishi kuzatiladi.
13.10. Yadoximikatlar bilan zaharlanish
Yadoximikatlar (pestitsidlar) deb, qishloq xo’jaligida o’simlik 
zararkunandalari va kasalliklari begona o’simliklar, zararkunandalariga qarshi 
kurashish, shuningdek ayrim o’simliklar hosilini yig’ishtirib olishda barglarini 
tushirish uchun qo’llaniladigan kimyoviy moddalarga aytiladi.
Hozirgi davrda pestitsidlarning 500 dan ortiq turi (ularning preparatlari soni 
mingdan ko’proq) ma’lum bo’lib, bular zararli hashoratlar (insektitsidlar), begona 
o’tlar (gerbitsidlar), zamburug’ kasalliklari (fungitsidlar), kemiruvchilar 
(zootsidlar) va boshqalarga qarshi ishlatiladi. Yildan yilga pestitsidlarning turlari 
oshib bormoqda. Shuning uchun ham yadoximikatlar bilan zaharlanish sud 
tibbiyoti ekspertizasi murakkab bo’lib qolmoqda.
Shuni aytish zarurki, qishloq xo’jaligida qo’llaniluvchi yadoximikatlar 
hayvon va odam organizmi uchun ma’lum darajada zaharlidir. Ular orasidagi 
birdan bir farq shundaki, ularning ayrimlari saralab ta’sir qilishiga ko’ra ancha 
zaharli bo’lsa, boshqalari odam organizmi uchun biroz zaharli hisoblanadi.
Shuning uchun ham yadoximikatlarni keng qo’llanilishi ham to’xtovsiz ortib 
bormoqda.
346

---

Kimyoviy tarkibiga ko’ra yadoximikatlarni qo’yidagilarga bo’lish mumkin: 
1) xlororganik (DDT, deksaxloran, xloridan va boshqalar); 2) fosfororganik (tiofos, 
xlorofos, butifos, karbofos va boshqalar); 3) simoborganik (etilmerkurfosfat, 
granozan va boshqalar); 4) margumush preparatlari (natriy arseniti, krisid va 
boshqalar); 5) mis preparatlari (mis kuporosi, bordos suyuqligi); 6) tsianid kislotasi 
preparatlari (tsianplav, natriy tsianiti); 7) alkoloidlar guruhi (anabazin sulfati, 
nikotin sulfati) va boshqalar. Har xil pestitsidlarning odam organizmiga ta’sir 
qilish mexanizmi juda turli tumandir. Bunda shuni esdan chiqarmaslik kerakki, har 
xil organ va to’qimalarning zaharlar ta’siriga sezuvchanligi bir xil bo’lmaydi. 
Shuning uchun ham turli tuman zaharli moddalar u yoki bu organlar yoki 
sistemalarga saralab ta’sir qilishi natijasida o’ziga xos zaharlanish chaqirishi 
mumkin.
Yadoximikatlar bilan zaharlanish diagnostikasida taxminiy ma’lumotlar, 
zaharlanishning klinik ko’rinishi, laboratoriya tekshiruvi natijalari, jabrlanuvchi 
o’lganda ichki organlarida topilgan morfologik o’zgarishlardan foydalanish 
mumkin. Ishning holati noma’lum bo’lganda ayniqsa tashxis qo’yishda anchagina 
qiyinchilik tug’iladi, chunki turli pestitsidlar bilan zaharlanishda klinik belgilari va 
morfologik o’zgarishlar har xil bo’ladi. Shuningdek biologik materiallarda 
yadoximikatlarni aniqlash usullari hozirgacha yaxshi ishlab chiqilmagan. Keyingi 
vaqtda biologik materiallarda pestitsidlar va ularning hosilalarini aniqlash 
maqsadida spektrometriya, gazli xromatografiya, polyarografiya va boshqa yangi 
tekshiruv usullari qo’llanilmoqda.
Pestitsidlar orasida qishloq xo’jaligida qo’llanilish miqdoriga ko’ra birinchi 
o’rinda fosfororganik va xlororganik pestitsidlar bilan zaharlanishlar turadi.