Tibbiyot instituti talabalari uchun

Tetraetil qo’rg’oshini
olma hidi taraluvchi modda bo’lib, etil suyuqligining 
tarkibiga kiradi va benzinni texnik xossasini ancha oshiruvchi sifatida yoqilg’iga 
antidetonator sifatida qo’shiladi. Suyuqlikka qizil rang bergani uchun ham 
etillangan benzin qizg’ish rangga bo’yaladi. Zaharlanish uni faqatgina oshqozon-
ichak traktidan kirganda emas, balki nafas olish organlari orqali uning bug’lari, 
shuningdek jarohatlanmagan teri orqali ta’sir qilganda ham kuzatiladi.
Og’ir zaharlanishda yashirin davridan keyin birinchi o’rinda markaziy nerv 
323

---

sistemasining qo’zg’alish holati ko’zga tashlanib, bu alahlash, ko’rish va eshitish 
gallyutsinatsiyasi, tirishish bilan xarakterlanadi. Keyin esa ma’yuslik holati, 
falajlanish, tana haroratining pasayib ketishi va birinchi ikki sutka ichida o’lim 
sodir bo’lishi ko’zga tashlanadi.
Murdani kesib ko’rilganda qandaydir xarakterli makroskopik o’zgarishlar 
topilmaydi. Gistologik tekshirishda bosh miyaning ayrim qismlarida og’ir distrofik 
o’zgarishlar aniqlaniladi. Zaharlanishni sud tibbiyoti diagnostikasida ishning 
holati, klinik belgilari hamda sud kimyoviy tekshiruv natijasida siydik, organ va 
to’qimalarda topilgan qo’rg’oshinga qarab xulosaga kelinadi.
Alkoloidlar guruhiga kiradigan narkotik moddalar bilan zaharlanish. 
Bu guruh moddalarga opiy, morfin va kokain kiradi.
Opiy va morfin.
Opiy bu ko’knorning etilmagan boshchasidan olingan 
shirasini quritilishi tufayli tayyorlangan oqimtir modda bo’lib, unda 20 ga yaqin 
alkoloidlar, ulardan 10-20 foizini morfin tashkil qiladi. Tibbiyotda asosan 
morfinning xlorid kislotali tuzi tarqalgan. Davolash maqsadida morfinning 
ko’pincha dionin, geroin, kodein va boshqa hosilalaridan og’riqni qoldiruvchi 
sifatida foydalaniladi. Bunda morfin va opiy preparatlarining yuqori dozasi 
berilganda yoki boshqa kam zaharlilik xususiyatiga ega bo’lgan modda o’rniga 
yanglishib yuborilganda to’satdan zaharlanish kuzatilishi mumkin. Morfin 
markaziy nerv sistemasiga kuchli ta’sir qilish xususiyatiga ega bo’lgani uchun 
oldin qo’zg’alish, keyinchalik esa hayot uchun muhim markazlarning falajlanishi 
tufayli uning faoliyatini susayishi kuzatiladi. Asta-sekinlik bilan tormozlanish 
holati uyqu keltirish holatiga o’tadi. Yuzi oqarib, ko’z qorachiqlari torayadi, nafas 
olishi va yurak urishi sekinlashadi, ba’zan qusish kuzatiladi.
Agar qabul qilingan zaharli moddaning dozasi ancha yuqori bo’lsa, narkoz 
holati sodir bo’ladi. Jabrlanuvchi xushini yo’qotib, reflekslari bo’lmaydi; 
mushaklari kuchsizlanadi; ko’z qorachig’i keskin torayadi; nafas olishi yuzaki, 
kam, ko’pincha uziluvchan, tomir urishi kam bo’ladi. Nafas olish markazining 
falajlanishidan chuqur komatoz holatida o’lim sodir bo’ladi. Dozasining miqdoriga 
qarab zaharlanishning davomliligi bir necha soatdan to 1-2 sutkagacha davom 
324

---

etadi. Morfinning o’ldiruvchi dozasi – 0,2-0,5 g ni tashkil qiladi.
Murdani kesib ko’rilganda ichki organlarning to’laqonligi va qonning tiniq, 
hamda xira bo’lishidan tashqari qandaydir patomorfologik o’zgarishlar topilmaydi. 
Murdada ko’z qorachiqlarining keskin torayishi ko’pincha saqlanmaydi. 
Murdaning organ va to’qimalarida morfin uzoq vaqt emirilmaydi, shuning uchun 
ham murda ko’milgandan keyin bir necha oylar ichida sud-kimyoviy tekshirishda 
uni topish mumkin.
Kokain.
Janubiy Amerikada o’sadigan o’simlik bargidan olinib, tibbiyotda 
ko’z pardasi, og’iz bo’shlig’i, burun, hiqildoq, siydik yo’llari shilliq pardasiga 
mahalliy og’riqsizlantiruvchi sifatida qo’llaniladi. Kokain bilan zaharlanganda 
kuchli psixomotor qo’zg’alish (ko’p gapiradigan, o’z-o’zidan kuladigan, 
alahlaydigan bo’lishi), tomir urishi va nafas olishning tezlashishi kuzatiladi. 
Sekinlik bilan kokainning falajlovchi ta’siri belgilari (hushini xiralashishi, boshi 
aylanishi, yutuvchanligining qiyinlashuvi, qotib qolishi, umumiy darmonsizlanish, 
yuzaki va noto’g’ri nafas olish, yurak faoliyatining tezlashib keskin sekinlashuvi) 
kuchayadi. O’lim asfiksiyadan sodir bo’ladi. Buni murdani kesib ko’rish 
natijalariga qarab aniqlaniladi. Og’iz orqali qabul qilinganda kokainning 
o’ldiruvchi dozasi 1-1,5 g bo’lsa, teri tagiga yuborilganda 0,2-0,3 g ni tashkil 
qiladi.