Tibbiyot instituti talabalari uchun

15.14.3 To’satdan o’limning sud tibbiyoti diagnostikasi
To’satdan o’lgan odamni murdasini tekshirishda ekspertning asosiy vazifasi 
o’limning sababini aniqlashdan iborat bo’lib, zo’raki o’limga shubha tug’ilganda 
uni tasdiqlash yoki tasdiqlamaslikdir. Biroq ko’pchilik hollarda, kattalarda 
to’satdan o’limning sababi yurak-qon tomiri sistemasining kasalligi hisoblanilib, 
murdani kesib ko’rishda yurak va qon tomirlariga alohida ahamiyat beriladi.
Yurak gipertrofiyasini aniqlashda uni o’lchanishi va tortilishi, shuningdek 
gistologik tekshirilishi zarur. Perikard bo’shlig’i ko’zdan kechirilgach, yurak 
o’lchanadi va uning uzunligi, kengligi, balandligi, aylanasi (koronar egati) 
aniqlaniladi. Gipertrofiyaning boshlang’ich davrida yurakni aylanasini tekshirish, 
ayniqsa, foydali ma’lumotni beradi. Yurakning har xil qismlarini (yog’i, tomirlari 
va klapanlari, qorinchalar chegara devori, chap qorinchasi) alohida tortib ko’rish 
tavsiya qilinadi. Bu qorinchalar indeksini, ya’ni chap va o’ng qorincha devori 
556

---

massasini foizlarga nisbatan hisoblash imkoniyatini beradi. Katta sog’lom odamda 
yurak o’ng qorinchasi massasi 26 foiz, chapiniki – 59 foizni (butun yurak 
massasidan) tashkil qiladi. Gipertoniya kasalligida chap qorinchaning absolyut 
massasigina emas, balki nisbiy massasi ham kattalashadi.
Yurakning koronar arteriyasi yoki ko’ndalang, yoki uzunasiga kesib 
ko’riladi. Tromb borligini izlashda qon tomiri bo’shlig’ini aterosklerotik pilakcha 
bilan torayish darajasini aniqlashda ko’ndalang kesish tavsiya etiladi. Buning 
uchun yurak koronar arteriyasi va ularning tarmoqlari oralig’idan 0,5 sm dan 
qoldirib ko’ndalang kesiladi.
N.M.Dementeva (1974) yurak bo’shlig’ini kesib ko’rilgunga qadar bunday 
kesilishni tavsiya qiladi. Uning fikricha, bunday usulda kesib ko’rishda butun 
yurak arterial sistemasida patologik jarayonni tarqalish va rivojlanish darajasini 
aniqlash hamda aterosklerozning organik asoratini to’liq bilish imkoniyati 
yaratiladi.
Keyin butun koronar arteriyasi sistemasini aterosklerotik jarayon bilan 
zararlanish darajasini baholash uchun qon tomirlarini uzunasiga kesib ko’riladi. 
Bunda topilgan o’zgarishlarni ro’yxatdan o’tkazishda G.G.Avtandilov (1960) 
tavsiya etgan planimetrik usuldan foydalaniladi.
Yurakning kamerasi kesib ko’rilgandan keyin, odatda bu «qon oqimi 
yo’nalishi bo’ylab» kesilib, undagi bor narsalar tekshirilgandan so’ng yurakning 
klapanlari va mushak to’qimasidan gistologik tekshirish uchun material olinadi. 
Bunda chap qorinchaning yurak cho’qqisiga yaqin joydagi orqa va oldingi 
devoridan bo’lakchalar (ayniqsa miokard infarkti ko’p uchraydigan joyidan) olish 
tavsiya etiladi. Olingan bo’lakchalarda koronar arteriyasi bo’lgani maqul. Bu 
ko’pincha revmatizm, shuningdek yurak koronar arteriyasi trombozida talab 
qilinadi. Gistologik tekshirish uchun yurak bo’lakchalaridan tashqari, bosh miya, 
buyraklar, jigar va o’pka, kerakli paytlarda boshqa organlardan ham material 
yuboriladi. Oddiy mikroskopdan tashqari fazovo- kontrast va polyarizatsion 
usullardan ham foydalaniladi.
Ko’pchilik hollarda makro- va mikroskopik usullar ekspertga tashxis, 
557

---

o’limning sababi va genezini aniqlashda ko’maklashadi. Biroq, ayrim hollarda 
o’limning sababchisi bo’luvchi patologik o’zgarishlar topilmaydi. Murdani kesib 
ko’rishda faqat tez o’limning belgilari ko’zga tashlanadi. Bunday paytda 
miokardda ishemiya o’chog’i borligini o’rganishda boiximik va spektral 
usullaridan foydalanish tavsiya qilinadi. Bunda ishemiya o’chog’ida kaliyning 
miqdori keskin kamayganligi, natriyning miqdori esa biroz oshganligi (Xait M.M., 
1964; Skvortsov F.F., 1969) glikogen va glyukozaning miqdori, shuningdek 
aminokislatalar va ayrim fermentlarning o’zgarganligi aniqlaniladi.
Ayniqsa, kislorod etishmovchiligiga fosforilaza va suktsinatdegidrogenaza 
fermentlari sezuvchan bo’ladi. Bunday fermentlar aktivligini solishtirish 
miokardda o’tkir ishemik jarohatlanish o’chog’ini topishdagina emas, balki 
ularning vaktini bilishda ham ko’maklashadi.
Ichki organlarda patologik o’zgarishlar topilmaganda yoki ular kuchsiz 
rivojlanganda ekspert zaharlanish haqida o’ylashi zarur. Buning uchun u alkogol 
va boshqa zaharli moddalarni aniqlash maqsadida sud-kimyoviy tekshirish uchun 
material oladi.
Alkogoldan zaharlanib o’lganda murdaning qonida va siydigida odatda etil 
spirtining toksik darajasi (4-5‰ va yuqori) topiladi. Agar alkogolning miqdori 
kamroq bo’lsa zaharlanish bilan to’satdan o’lim solishtiriladi. Bunda alkogol o’tkir 
yurak etishmovchining rivojlanishini faqat tezlashtiradi.
Alkogol bilan zaharlanib o’lganda odatda patologik o’zgarishlar, ayniqsa 
ateroskleroz belgilari juda kam va ba’zan ular umuman uchramasligi ham mumkin. 
Ko’pincha zaharlanishdan o’lgan murdalarni tashqi tekshirishda shilinishlar, 
qontalashlar, kiyimlarida esa ifloslanishlar topiladi. Surunkali alkogol ichimliklarni 
ichuvchilarda yuragida ko’zga tashlanuvchi semirish, jigarning yog’li distrofiyasi 
kuzatiladi.
Buning tashxisida bio- va gisto-kimyoviy tekshiruv usullari, shuningdek 
miokardda mikroelementlarni aniqlash muhim o’rin egallaydi. Alkogol bilan 
zaharlanishdagi o’limda yurak mushagida kaliy va natriyning miqdori 
o’zgarmaydi, ammo jigardagi alkogoldegidrogenazaning aktivligi ancha pasayadi. 
558

---

Yurakda patologik o’zgarishlar kuchsiz rivojlanganda va qon hamda siydikda 
alkogolning miqdori yuqori bo’lmaganda (3‰ dan kam) o’limning sababi haqida 
ko’pgina faktorlarni hisobga olgan holda xulosaga kelinadi (Tomilin V.V., 1981).
Keyingi yillarda to’satdan o’limning sababi alkogolli kardiomiopatiya 
ekanligi to’g’risidagi qarashlar paydo bo’ldi (Velishcheva L.S. va boshqalar, 
1982). Bunda murdani kesib ko’rishda yurakning biroz kattalashib ilvillab 
qolganligi, epikard tagida ko’p miqdorda yog’ aniqlaniladi. Miokard kesib 
ko’rilganda xiralashgan bo’lib, unda o’choqli o’zgarishlar topilmaydi. Odatda 
koronar arteriyalarda va miokardda aterosklerotik o’zgarishlar bo’lmaydi yoki 
kuchsiz rivojlanganligi ko’zga tashlanadi. Mikroskop tagida mushak tolalarining 
kuchaygan atrofiyasi ko’rinib, sekinlik bilan yog’ qavati bilan almashganligi 
ko’rinadi.
Ancha kam hollarda boshqa zaharli moddalar bilan zaharlanishlar uchraydi.
To’satdan o’limda murdada ko’pincha har xil mexanik jarohatlanishlar 
ko’rinib, bular turmush janjallarida o’lim sodir bo’lguniga qadar, ish paytida, 
agonal holatida, reanimatsion muolajalar o’tkazish va boshqa holatlarda kuzatiladi. 
Odatda, so’z shilinishlar, qontalashlar, lat egan yaralar haqida boradi. Bunday 
jarohatlanishlar topilgach, ekspert ularning vaqti va hosil bo’lish mexanizmini, 
shuningdek o’lim orasida sababiy bog’lanish borligini aniqlashi zarur.
Bundan tashqari, hatto ichki organlardagi og’ir morfologik o’zgarishlar, 
masalan, aterosklerozning aniq belgilari ham o’limning haqiqiy belgisini 
yashiruvchi holat bo’lishi mumkin (masalan ko’zga tashlanuvchi morfologik 
o’zgarishlar chaqirmaydigan zaharli moddalar bilan zaharlanganda) (Dementeva 
N.M., 1974).
Shuning uchun ham sud tibbiyoti eksperti to’satdan o’lganda murdani 
tekshirishda katamnezi haqida, o’limni sodir bo’lishi haqidagi ma’lumotlarni 
olishi, har bir aniq holatda barcha kerakli qo’shimcha maxsus tekshiruv usullari 
(gistologik, sud-ximik, bakteriologik, bioximik, botanik, spektral va boshqalar) ni 
qo’llashga harakat qiladi. O’limning sababi to’g’risidagi xulosani tasdiqlash 
faqatgina qo’llanilgan tekshiruv usullariga emas, balki shu usullar natijalarining 
559

---

ob’ektiv baholanishiga bog’liq bo’ladi. Shubhali hollarda o’limning sababi 
to’g’risidagi xulosa faqat taxminiy bo’lishi mumkin.
Murdani tekshirishda o’limning sababi zo’rakiligi aniqlansa sud tibbiyoti 
eksperti zudlik bilan tergov organlariga xabar berishi zarur.
560

---