Tibbiy kimyo javoblari

qоlganda yirik kоllоid zarrachalarga kоndensatsiyalanadi. 

 

 Elektr usuli

. Bredig tоmоnidan (1898) taklif qilingan bu usulda nоdir metallarning gidrоzоllarini оlishda fоydalaniladi. 

Nоdir metallarning (kumush,platina, оltin) dispergirlangan elektrоdlari оrasida elektr hоsil bo‘lishiga asоslanadi. 

Yuqоri temperatura ta’sirida elektrоdlarning materiali dispers suv muhitida bug‘lanadi. Metall bug‘lari kоllоid 

zarrachalar hоlida kоndensatlanib, tegishli zоlni hоsil qiladi. Bu jarayon sоvutish davоmida bоradi. 

  

169.Kolloid eritmalarni tozalash usullari   

Chin eritma zarrachalarini o

‘tkazib, kolloid eritma zarrachalarini  o‘tkazmaydigan moddalar membranalar deyiladi. 

Kolloid eritmalarni tozalashda  quyidagi usullardan foydalaniladi:   

 Dializ usuli;   Elektrodializ;   Kompensatsion dializ va vividializ;   Ultrafiltratsiya uslubi 

Dial

iz uslulida qo‘llanadigan yarim o‘tkazuvchan membrana dializ  

amembranasi deb nomlanadi. 

Elektrodializ. Bu usul elektrodializatorlar yordamida olib boriladi. U  

mohiyati jihatidan dializ usuliga o‘xshash bo‘ladi. 

Elektrodializning dializdan farqi  

–

 kolloi

d eritmalarni elekrt maydoni ta’sirida juda tez (minutlar va soatlar 

davomida) 

tozalanishidir. 

Kompensatsion dializ va vividializ. Bu usullar tabiati jihatidan kolloid  

sistemaga tegishli bo‘lgan biologik suyuqliklarni 

o‘rganish va tozalash  

jarayonlarini 

amalga oshirishda ko‘p ishlatiladi.

 

Ultrafiltratsiya usuli kolloid eritmaning maxsus yarim o‘tkazgich  membranadan filtrlab o‘tkazishga asoslangan. Bunda 

filtratga o‘lcham qiymati  kichik bo‘lgan zarrachalar o‘tadi, filtratda esa kolloid zarrachalar tutib 

qolinadi 

170.Dializ (yun. dialysis 

—

 ajratish) 

—

 kolloid sistemalar va yuqori molekulali birikmalarning eritmalari tarkibidagi kuyi 

molekulali moddalarni yarimoʻtkazgich membranalar (kichik molekula va ionlarni oʻtkazib, kolloid zarrachalar hamda 

ionlarni 

va makromolekulalarni ushlab qoladigan pardalar) yordamida yoʻqotish. Diffuziya qonunlariga asoslangan. 

Dializatorlarda olib boriladi. 

Bemorning buyragi o‘z vazifalarini bajarmay qolganda, unga haftasiga 3  

marotaba dializ 

tayinlandi. U dializ bo‘limiga bo

rganida, hamshira uning  

salomatligi haqida so‘radi. Bemor o‘zini charchagan his 

qilayotganini va kaftining  

atrofida shish paydo bo‘lganini aytdi. Hamshira bemorning hujayralarida suv  

miqdorini 

boshqarish izdan chiqqanini va shu tufayli bu holatlar kuzatilayotganini  aytdi. Suv tanadagi suyuqlik orqali chiqarib 

yuboriladi va elektrolitlar  konsentratsiyasi bilan tartibga solinadi, deb tushuntirdi hamshira. Suv organizmda  

ko‘plab 

kimyoviy reaksiyalar uchun muhim hisoblansada, biroq suv miqdori juda  kamayib yoki juda ortib ketishi turli 

kasalliklardan darak beradi. Bemorning  

buyragi o‘z faoliyatini bajara olmay, elektrolitlar va tanadagi suyuqliklarning  

ortiqcha miqdorini peshob orqali chiqarolmay qoladi. Natijada tanadagi elektrolit  muvozanati buzilib zararli 

mahsulotlari suvni ushlab qola boshlaydi. Buyrak dializ  apparati elektrolitlar va ortiqcha zararli mahsulotlarni 

kamaytirish uchun buyrak  vazifasini amalga oshiradi, deb tushuntirdi hamshira.  

Dializ bo‘limi hamshirasi  Dializ bo‘limi 

hamshirasining vazifasi buyragi kasallangan bemorlarga  dializ orqali yordam berishga qaratilgan. Bu holatda dializdan 

oldin ham, keyin  ham qon bosimini tushishi yoki turli kasalliklarning asoratlarini oldini olish  maqsadida bemorni doimiy 

kuzatish talab qilinadi. Hamshira dializ qurilmasini  

dializ kateteri yordamida bemorning bo‘yin qismiga ulaydi. Kateter 

---

@Mahmud_Yazdanov                                                   

Mahmud Yazdanov

     

[phone]  

infeksiya  

kasalliklarini rivojlanishini oldini olish uchun steril bo‘lishi shart. Hamshira dializ  jihozi to‘g‘ri ishlashiga ishonch 

hosil qilishi uchun, dializ qurilmasi faoliyati  haqida yetarli bilimga ega bulish kk 

171.Elektrodializ. Bu usul elektrodializatorlar yordamida olib boriladi. U 

mohiyati jihatidan dializ usuliga o‘xshash bo‘ladi. 

Elektrodializning dializdan farq 

–

 kolloid eritmalarni elekrt maydoni 

ta’sirida juda tez (minutlar va soatlar  

davomida) 

tozalanishidir. Buning uchun elektrodializator uchta kameraga  

ajratiladi. O‘rtaga joylashgan va devorlari yarim 

o‘tkazgich membranadan iborat  

kameraga kolloid eritma, uning ikki tomonidan kameraga esa distillangan suv  

qquyiladi. Suvli kameraga elektrodlar tushirilib, ularga doimiy tok manbai ulanadi.  

Natijada o‘rta kameradagi kationlar 

katod joylashgan kameraga, anionlar esa anod joylashgan kameraga o‘ta boshlaydi. Bu esa kolloid eritmani tozalanishiga

 

olib  keladi. 

172.Amalga oshirilishi jihatidan vividializ (vividiffuziya) kompensatsion  

dializga o‘xshash bo‘lib, uning yordamida qon 

tarkibidagi quyi molekular  moddalar aniqlanadi. Bu usulni amalga oshirish uchun qon tomirga shisha kanyula  

joylashtiri

b, undan chiqqan qon devorlari yarim o‘tkazgich membrana tabiatiga ega  bo‘lgan va fiziologik eritma yoki 

suvga tushirilgan naychalar sistemasidan  

o‘tkaziladi. Buning natijasida qon tarkibidagi quyi molekular moddalar 

eritmaga

o‘tadi. Bu usul yordamida bir

inchi  marotaba qon tarkibida erkin  

aminokislotalar bo‘lishi aniqlangan.  

Kompensatsion vividializda  kuzatiladigan jarayonlar asosida  

“sun’iy buyrak” apparati yaratilgan.  

Bu apparat yordamida  

qon tarkibida yig‘ilib qolgan va organizmning zaharlanishig

a olib keladigan  tashlandiq moddalar chiqarib yuboriladi. 

“Sun’iy buyrak” moslamasi buyrakning  fiziologik faoloyati yo‘qolganda, organizm zaharlanganda, katta

 miqdordagi teri  

sathlari kuyganda va boshqa hollarda qo‘llaniladi. Bunda apparat bevosita katt

a  qon aylanish sistemasiga ulanib, qon 

“sun’iy buyrak”ga o‘qtin –

 

o‘qtin ishlaydigan  nasos (“sun’iy buyrak”) orqali haydab beriladi. Bu sistemadagi membrana 

sathlari  katta qiymatga (~ 15000 

–

 20000 sm2 

) ega bo‘lganligi sababli unga tushgan qon  

qisqa vaqt ichida (3 

–

 4 soat) 

ortiqcha miqdordagi siydikchil, ammiak, turli tuzlar  va boshqalardan tozalanib, qaytadan qon aylanish sistemasiga 

o‘tkaziladi

 

173.

Ultrafiltratsiya usuli kolloid eritmaning maxsus yarim o‘tkazgich  membranadan filtrlab o‘tkazishga a

soslangan. 

Bunda filtratga o‘lcham qiymati kichik bo‘lgan zarrachalar o‘tadi, filtratda esa kolloid zarrachalar tutib qolinadi.  

Ultrafiltratsiya jarayonini tezlatish maqsadida tozalanilayotgan kolloid eritmaga bosim bilan ta’sir ko‘rsatiladi. Bundan 

tashq

ari bu jarayonni filtrat yig‘ilayotgan hajmda vakuum hosil qilish orqali ham tezlashtirish mumkin. Ultrafiltratsiya  

jarayoni tez borishi hisobiga kolloid eritmani toza suv bilan bir necha marotaba  yuvish orqali yuqori darajada toza zollar 

olish imkoniyatiga erishish mumkin.  Filtrlash (kimyoda) 

—

 

suyuklik yoki gazni oʻtkazib, qattiq jismlarni tutib qoladigan 

filtrlovchi toʻsiq yordamida suspenziyalar yoki aerozollartl. ajratish jarayoni. F. maxsus qurilma —

 filtrda amalga 

oshiriladi. 

174.Yirik agregatlarn

i og‘irlik kuchi ta’sirida  cho‘kmaga tushishi sedimentatsiya deyiladi. Koagulyasiya jarayonini 

quyidagi  omillar tezlashtiradi:   

 

Mexanik ta’sir;  

 

 

Haroratning ta’siri;  

 

 

Ozgarmas elektr toki ta’siri;  

 

 

Elektrolitlarni qo‘shish; 

 

Sistemaning sedimentatsion barqarorligi undagi fazalarning disperslik  

darajasi bilan belgilanib, dispers fazaning cho‘kishi 

yoki eritma sirtiga  

ko‘tarilishiga to‘sqinlik qiladi. Fazalarning dispersligi yuqori bo‘lsa, ularning  

sedmentatsion 

barqarorligi katta bo‘ladi.

 

175.Yuqorimolekulyar birikmalarning eritmalari (YUMB). YUMB eritmalari,  shuningdek biopolimerlar ham kolloid 

eritmalarning hamma xususiyatlariga ega.  

YUMB eritmalarning zollarga о‘xshashligi, YUMB va mitsellalarning kattaligi 

bir  xilligida. Polimer eritma

lariga, zollarga о‘xshab, zarrachalar diffuziyasining tezligi  kichikligi, yarimо‘tkazuvchi 

membranadan 

о‘tmasligi xosdir.

 

---

@Mahmud_Yazdanov                                                   

Mahmud Yazdanov

     

[phone]  

176Yuqori molekular birikmalar eritmalari bir qator xossalari bilan oddiy kolloid eritmalarga o'xshab ketadi. Asosan, bu 

o‘xshashlik 

ularning molekulalari o'lchamidadir. Polimer eritmalarning xuddi zollarga o'xshash diffuziya tezligi past, yarim 

o'tkazgich membrana orqali ularning molekulalari ham o ‘ta olmaydi. Ammo o'zining bir qator xossalari (turg'unligi, 

yuqori konsentratsiyali eritma hosil qilishi) bilan chin eritmalarga ham o'xshashib ketadi. Kichik konsentratsiyalarda 

polimer eritmalari gomogen molekular eritmadek bo'ladi. Konsentratsiyasi oshishi bilan makromolekulalar agregatlarga 

birlashib mitsellalar hosil qiladi. Bunday eritma zol xossasiga ega bo'lib qoladi.Biopolimerlar turkumiga kiruvchi 

oqsillarning, oddiy sharoitda hosil qilgan eritmalari o‘z xossalari bilan kolloid eritmalarga yaqin. Ular termodinamik 

barqaror liofil kolloid sistema hisoblanadi.Yuqori molekular birikm alar eritm asi turg'unligini erituvchi haroratini kritik 

qiymatidan ham kamaytirish, polimer erimaydigan cho'ktiruvchi suyuqlik yoki elektrolit qo'shish yo‘li bilan buzish 

mumkin. Shunda polimerning eruvchanligi ma’lum darajada kamayadi yoki um um an yo‘qol

adi. Polim erning 

eruvchanligi uning m olekular massasiga bog'liq. Zanjirlari har xil uzunlikda bo'lgan polidispers polimerlarning 

eritmalariga cho'ktiruvchini asta-sekin quyib borish davomida, molekular massa kamayib borib, ularning fraksiyalarga 

ajralishiga olib keladi. Oqsillarni, ularning suvli eritmalaridan tuz qo'shish yo'li bilan ajratib olish mumkin. Bu hodisa 

tuzlanish hodisasi deyiladi 

177.YuMB eritmalarining hossalari. Oddiy sharoitda YuMB lar eritmalari,  

о‘zining xususiyatlariga kо‘ra kolloid 

eritmalarga yaqinlashadi va ularni 

termodinamik barqaror liofil kolloid sistemalar sifatida kо‘rish mumkin. Ularning 

zarrachalari kattaligi kolloidlar disperslik darajasiga (10-6-10-

7sm) tо‘g‘ri keladi.  Bu zarrachalar zol zarrachasiga о‘xshab 

dializda yari

mо‘tkazgich membrana bilan  ushlanib qoladi, diffuziya tezligi past, ba’zi tashqi ta’sirlar ostida koagullanib 

ham  

qoladi. Erish jarayoni esa chin eritmalar hosil bо‘lish mexanizmi bо‘yicha borib  

termodinamik barqaror sistema 

hosil bо‘ladi. Shuning uchun

 yuqorimolekulyar  

moddalarni kolloid va chin eritmalar о‘rtasidaga oraliq holat deb ham 

ta’riflash  

mumkin.   Oqsillar, nuklein kislotalar, polisaxaridlar organizmning tuzilish birliklari  

bо‘lib, yuqorimolekulyar 

moddalarning barcha hususiyatlariga ega b

о‘ladi.  Shuning uchun ularni о‘rganishda YuMB larning barcha xossalariga 

asoslanish  

zarur. Bu ularning eritma xosil qilishda bо‘kishi, eritmalarining qovushqoqligi,  

tuzlanishi, jele hosil qilishi, 

koatservantlar xosil qilishi va boshqalardir. 

178.Ma’lum

 

sharoitda YuMB eritmalarida zollarga о‘hshab zarrachalarni  

yiriklashishi - koagullanish kuzatiladi. Lekin 

zollardan farqli ravishda YuMM  

larning yashirin koagullanish jarayoni sekin va uzoq о‘tadi. Ba’zida aniq  

koagullanishga 

о‘tmasdan ham tuzlanish va

 

jele holatiga о‘tish boshlanadi.  

Tuzlanish 

–

 

erigan moddani oz miqdorda qо‘shilgan neytral 

tuzlar ta’sirida  chо‘kishi. Kolloidlarni chо‘ktirish uchun juda oz miqdorda elektrolit kerak bо‘lsa  

q(mmol/l), YUMB ni 

chо‘ktirish uchun deyarli tо‘yingan elektr

olit eritmasi kerak  

bо‘ladi. YUMB eritmasidan tuzlanish yо‘li bilan moddani 

chо‘ktirish zollarni  

koagullanishidan katta farq qiladi.  QTuzlanishning sababi YUMB makromolekulalari va erituvchi 

о‘rtasidagi  solvat bog‘lar uzilishi bilan bog‘liq. Bu jarayon

 desolvatlanish deb nomlanadi. Bu  YUMB ning eruvchanligi 

sekin asta pasayishi va oxirigi oqibat chо‘kishga olib  

keladi 

179.YuMM eritmalarining qovushqoqligi. Eritmalarning qovushqoqligi 

–

 bu  eritma molekulalarining ichki ishqalanish 

kuchini baholovchi kattalikdir. Bu  kattalik eritma tarkibini tashkil qiluvchi moddalar bir biriga nisbatan qaysi  darajada 

erkin xarakatlanayotganini kо‘rsatadi.   Agregativ barqarorlikka ega suyultirilgan dispers sistemalarda (chin eritmalarda)  

zarrachalar xarakati mutlaqo 

erkin bо‘ladi, bu degani ular ma’lum strukturaga ega  bо‘lmaydi. Umuman qovushqoqlikka 

ega bо‘lmagan sistemalar bо‘lmaydi.  

Aaa

Barcha eritmalar qanchadir darajada bо‘lsa ham qovushqoqlikka egaligini  

I.Nyuton о‘rgangan va bunday sistemalar Nyuton sistemal

ari deyiladi. Ularning  qovushqoqligi Eynshteyn qonuni bilan 

tushintiriladi: Dispers sistemaning (zol,  suspenziya) qovushqoqligi dispers faza miqdori oshishi bilan ortadi.  

Strukturalashgan kolloid sistemalar Eynshteyn qonuniga bо‘ysinmaydi. Ularning  

qovushqoqligi Eynshteyn qonuniga 

bо‘ysin

amasdan, dispers faza zarrachalari  ortishidan ilgarilab ketadi. YuMM eritmalari ham Nyuton suyuqliklari qatoriga  

kirmaydi. Qon ham kolloid eritma bo’lganlligi uchun Nuton suyuqliklari qatoriga  

kirmaydi. 

180.Qonning y

ana bir asosiy kо‘rsatkichlaridan biri –

 bu uning suyuqlik  (oquvchanlik) darajasidir. Suyuqliklarning 

oquvchanligi bilan bog‘liq xossalarini  fizikaning reologiya degan sohasi о‘rganadi.  

Reologiya 

–

 (grekcha rheos - oqim va 

logos 

–

 

о‘rganish) ya’ni modda

lar  eritmalarida deformatsiyalanish va qovushqoqlikni, shu qatorda ularning elastikligi, 

plastikligini о‘rganishdir.Dispers sistemaning tuzilishi va reologik xossalarini о‘rganishdagi asosiy  

omillar bu dispers faza 

zarrachalari konsentratsiyasi va zarrac

halar ta’sirlashuvi 

energiyasi. 

---

@Mahmud_Yazdanov                                                   

Mahmud Yazdanov

     

[phone]