Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

3.1. Yadro reaksiyalari

Atomlarning yadrolari tarkibi oʻzgarishi bilan borib, yangi ele­

ment yadrolari hosil boʻlishiga olib keluvchi jarayon yadro reak-

siyasi  deyiladi.  Yadro  reaksiyalari  tabiatda  va  sun’iy  usulda  roʻy 

beradi. Tabiiy yadro reaksiyalari radioaktiv elementlarning parcha­

lanishi (radioaktivlik) tufayli sodir boʻladi.

Tabiiy radiaktiv elementlar:

84

Po

86

Rn 

87

Fr

88

Ra

89

Ac

90

Th

91

Pa

92

U

93

Np

Sun’iy radiaktiv elementlar:

43

Tc (1937­yil)

61

Pm(1940­yil)

85

At (1940­yil) 94–109 raqamli 

elementlar

Radioaktiv elementlar oʻzidan uch xil α­, β­, γ­nurlar chiqarib, 

boshqa element yadrolarini hosil qiladi. Davriy jadvalning 19­ele­

mentigacha koʻpchilik elementlarning yadrolari barqarorlikka ega­

dir. 20­elementdan boshlab elementlar bir yoki bir nechta izotoplarga 

ega. Ularning yadrolari, yadro kuchlari protonlar orasidagi itari lish 

kuchlarini qoplay olmaganlari uchun, beqaror boʻlib, ortiqcha en­

ergiyasini ajrata boshlaydi. Bunday yadro radioaktiv yadro deyiladi 

va radioaktiv nur tarqatib, barqaror yadro hosil qilishga intiladi. Ra­

---

Tibbiy kimyo / 1  

69

dioaktiv nurlanish uch turga boʻlinadi: alfa (α), beta (elektronli ­ β

­

 

va pozitronli β

+

), va elektromagnit nurlanish ­ gamma (γ) nurlanish. 

Oʻzidan  nur  tarqatayotgan  element  izotopi,  radioaktiv  izotop  deb 

nomlanadi.  Koʻpchilik  nurlanish  turlarida  yadroda  protonlar  soni 

oʻzgaradi – bu esa, bir turdagi atom boshqa turdagi atomga aylan­

ganligidan dalolat beradi. Atomlarni oʻrganish jarayonida, bu turda­

gi oʻzgarishlarni oʻz vaqtida Dalton ham kuzatgan edi. Atom yad­

rosida protonlarining soni 93 dan yuqori boʻlgan elementlar yadro 

laboratoriyalarda su’niy yoʻl bilan olingan va ular faqat radioaktiv 

izotoplarga egadir. Izotoplar belgisi yozilganda, ularning atom mas­

sasi chap tarafdagi yuqori burchakda, yadro zaryadi past burchakda 

tasvirlanadi. Elementning protonlari soni elementning tartib raqa­

miga, elektronlari soni protonlar soniga, atom massasi esa protonlar 

va neytronlar yigʻindisiga teng. Masalan, qalqonsimon bez kasal­

liklarini tashxis qilish va davolashda qoʻllanadigan radioaktiv yod 

elementi  yadrosining  tarkibi  quyidagicha  ifodalanadi:  massa  soni 

131 va tartib raqami 53:

Bu misoldagi izotop yod­131 yoki I­131deb nomlanadi.

Radioaktiv yemirilishda yadro nurlanib parchalanadi. Bu jara­

yon yadro reaksiyasi tenglamasi koʻrinishida yoziladi. Yadro reak­

siyasida parchalanayotgan atomlar belgisi atom massasi va zaryadi 

bilan koʻrsatiladi, reaksiyadan keyin hosil boʻlayotgan yadro ham 

shu tarzda yoziladi va ajralib chiqayotgan nur turi koʻrsatiladi. 

Radioaktiv yadro → Yangi yadro + Nurlanish turi (α, β, β

­

, γ)