Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

ionlanish energiyasi kamayadi, lekin davrda chapdan oʻngga tomon 

ionlanish energiyasi ortadi.

Elementning valent elektronini oson berishi metallik xossa 

deb  yuritiladi.  Metallik  xossa  davriy  jadvalda  chapda  joylashgan 

elementlarga koʻproq xos boʻlib, chapdan oʻngga tomon metallik 

xossa susayib boradi. Davriy jadvalning oʻng tomonida joylashgan 

metallmaslar valent elektronini qiyin ajratadi va kuchsiz metallik 

xossasiga  ega  boʻladi.  Metall  va  metallmaslarning  orasida  turgan 

metalloidlar ham elektron ajratadi, lekin metallarchalik oson emas. 

---

Tibbiy kimyo / 1  

61

3­davrda  Na  eng  oson  elektron  beradigan  element  boʻlib  uning 

metallik xossasi yuqori, Ar da esa elektron berish xossasi juda kam 

boʻlib, metallik xossasi ham juda past. 

Bitta guruhda joylashgan asosiy guruh elementlarida metallik 

xossa yuqoridan pastga tomon kuchayib boradi. Pastda joylashgan 

elementlarda elektron pogʻonalari koʻproq boʻlib elektron ajralishi 

osonroq kechadi. (2.11­rasm) 

Metallik xossasi kamayadi

Metallik x

ossasi ortadi

2.11-rasm. Metallik xossalari oʻzgarishi

Elektronga moyillik deb neytral atomga bitta elektronning birik­

tirishidan  ajralib  chiqadigan  yoki  yutiladigan  energiya  miqdoriga 

aytiladi va (F) bilan belgilanib, oʻlchov birligi kJ/g­mol va ev/atom.

[Atom] ­ e → [Ion]

+

 ± F

---

1-kurs talabalari uchun darslik

62

Atomlarning bu xususiyati ham davrlarda tartib raqami ortishi 

bilan ortadi. Masalan, II davrda litiyning elektronga moyilligi 0,82 

ev boʻlsa, kislorodda – 1,47 va ftorda – 3,58 ev ga tengdir. Gruppa­

larda tartib raqami ortishi elektronga moyillikning kamayib borishi­

ga (I gruppa: Li=0,82; Na­0,47 ev) olib keladi.

Elementlar atomlarining yuqoridagi ikki xossasini umumlashti­

ruvchi kattalik elektromanfiylikdir.

Nisbiy elektromanfiylik (NEM) deb bir atomning boshqa atom 

elektron bulutini oʻziga qanchalik torta olish xususiyatiga aytiladi:

NEM = ½ (I+F)

Elementlarning elektromanfiyligi litiyning elektromanfiyligiga 

(NEM

litiy

 = 1) nisbatan (Poling shkalasi) hisoblanadi.

Elektromanfiylikning  qiymati  davrlarda  elementlarning  tartib 

raqami ortishi bilan ortib boradi. Masalan, III davr elementlari uchun:

Na(Z = 11) ˂ Al(13) ˂ P(15) ˂ Cl(17)

NEM = 0,9 ˂ 1,5 ˂ 2,1 ˂ 3,0

Guruharda tartib raqami ortishi bilan elektromanfiylik kamayib 

boradi. Masalan, VII A guruhda:

F(Z = 9) ˂ Cl(17) ˂ Br (35) ˂ I(53)

 NEM = 4,1 > 3,0 > 2,6 > 2,4

Davriy  jadvalda  eng  yuqori  elektromanfiylikka  ega  element 

ftor boʻlib, u barcha elementlardan elektron “tortib” oladi va kuchli 

oksidlovchi xossasini namoyon qiladi. Shu sababli ftor inert gazlari­

dan ksenon (Xe) bilan ta’sirlashib, uni oksidlaydi va XeF

2

 birikma­

sini hosil qiladi. Kislorod ham (NEM=3,5) ftorga elektron beradi va 

O

+2

 shartli ionga aylanib, OF

2

 ni hosil qiladi.

Birinchi guruhning oxirlarida joylashgan Cs elementi eng kichik 

NEM (0,7) ga ega. Shu sababli u eng aktiv metall, ya’ni oʻzidan 

juda oson elektron chiqarib, kuchli qaytaruvchilik xossasini namo­

yon qiladi. 

Atomlarning NEM lari qiymati kimyoviy elementlarning xos­

salari (oksidlovchilik, qaytaruvchilik, kislota­asos, metall va metal­

lamaslik) ni tushuntirishda hamda kimyoviy bogʻlanishlarning hosil 

boʻlishi va ularning tabiatini oʻrganishda katta ahamiyatga ega.

---

Tibbiy kimyo / 1  

63

 

 

 

Kimyo va salomatlik