Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Kompensatsion dializ va vividializ. Bu usullar tabiati jihatidan 

kolloid sistemaga tegishli boʻlgan biologik suyuqliklarni oʻrganish 

va tozalash jarayonlarini amalga oshirishda koʻp ishlatiladi.

Kompensatsion uslubning mohiyati quyidagilardan iborat. Di­

alizatorga  toza  suv  oʻrniga  turli  konsentratsiyali  quyi  molekular 

modda eritmalari solinadi. Buning oqibatida diffuziya jarayoni va 

konsentratsiya gradiyenti hisobiga quyidagi ikki holat kelib chiqishi 

kuzatiladi. 

• Agar kolloid sistemadagi quyi molekular modda konsentrat­

siyasi eritmadagidan yuqori boʻlsa, bu holda ular kolloid eritmadan 

yarim oʻtkazgich membrana orqali faqat shu modda saqlangan erit­

ma hajmiga oʻtadi. Oqibatda ularning eritmadagi konsentratsiyasi 

ortib, kolloid sistemadagi miqdori kamayadi. 

• Agar kolloid sistemadagi modda miqdori eritmadagidan kam 

boʻlsa, bu moddalar kolloid sistemaga oʻta boshlaydi va yuqorida 

keltirilganga teskari boʻlgan holat qaror topadi.

Kompensatsion dializ tarkibida quyi molekular modda saqlagan 

eritma osmotik bosimi kolloid eritmaning osmotik bosimiga teng 

boʻlishi zarur. Ular orasidagi farq quyi molekular modda saqla gan 

eritmaga  NaCl  qoʻshish  orqali  yoʻqotiladi.  Bundan  tashqari,  bu 

usulda kolloid sistema va eritmada saqlangan va tabiati bir xil boʻl­

gan moddalarninggina konsentratsiya qiymati oʻzgarishidan foyda­

---

1-kurs talabalari uchun darslik

442

laniladi. Bu usuldan foydalangan holda qon tarkibida erkin holdagi 

glukoza hamda siydikchilning miqdori aniqlangan. 

Amalga oshirilishi jihatidan vividializ (vividiffuziya) kompen­

satsion dializga oʻxshash boʻlib, uning yordamida qon tarkibidagi 

quyi  molekular  moddalar  aniqlanadi.  Bu  usulni  amalga  oshirish 

uchun  qon  tomirga  shisha  kanyula  joylashtirib,  undan  chiqqan 

qon devorlari yarimoʻtkazgich membrana tabiatiga ega boʻlgan va 

fiziologik eritma yoki suvga tushirilgan naychalar sistemasidan oʻt­

kaziladi. Buning natijasida qon tarkibidagi quyi molekular moddalar 

eritmaga oʻtadi. Bu usul yordamida birinchi marotaba qon tarkibida 

erkin aminokislotalar boʻlishi aniqlangan.

Kompensatsion vivi­

dializ 

da kuzatiladigan ja­

rayonlar asosida “sun’iy 

buyrak” apparati yaratilgan. 

Bu  apparat  yordamida  qon 

tarkibida  yig‘ilib  qolgan  va 

organizmning zaharlanishi­

ga  olib  keladigan  tashlandiq 

moddalar  chiqarib  yuborila­

di. “Sun’iy buyrak” mosla­

masi buyrakning fiziologik faoliyati yoʻqolganda, organizm zaharlan­

ganda,  katta  miqdordagi  teri  sathlari  kuyganda  va  boshqa  hollarda 

qoʻllaniladi. Bunda apparat bevosita katta qon aylanish sistemasiga 

ulanib, qon oʻqtin­oʻqtin ishlaydigan nasos (“sun’iy buyrak“) orqali 

haydab beriladi. Bu sistemadagi membrana sathlari katta qiymatga (~ 

15000 – 20000 sm

2

) ega boʻlganligi sababli unga tushgan qon qisqa 

vaqt ichida (3 – 4 soat) ortiqcha miqdordagi siydikchil, ammiak, turli 

tuzlar va boshqalardan tozalanib, qaytadan qon aylanish sistemasiga 

oʻtkaziladi.9.2 rasmda gemodializ jarayoni koʻrsatilgan.

Ultrafiltratsiya  usuli  kolloid  eritmaning  maxsus  yarimoʻtkaz­

gich membranadan filtrlab oʻtkazishga asoslangan. Bunda filtratga 

oʻlcham qiymati kichik boʻlgan zarrachalar oʻtadi, filtratda esa kol­

 

---

Tibbiy kimyo / 1  

443

loid  zarrachalar  tutib  qolinadi.  Ultrafiltratsiya  jarayonini  tezlatish 

maqsadida  tozalanilayotgan  kolloid  eritmaga  bosim  bilan  ta’sir 

koʻrsatiladi.  Bundan  tashqari,  bu  jarayonni  filtrat  yig‘ilayotgan 

hajm da vakuum hosil qilish orqali ham tezlashtirish mumkin. Ul­

trafiltratsiya jarayoni tez borishi hisobiga kolloid eritmani toza suv 

bilan bir necha marotaba yuvish orqali yuqori darajada toza zollar 

olish imkoniyatiga erishish mumkin.

Surunkali buyrak yetishmovchiligining terminal bosqichidagi be­

morlarga gemodializ jarayoni orqali yordam beriladi. Bu holatda gemo­

dializdan oldin ham, keyin ham qon bosimi, puls va tana haroratining 

oʻzgarishi yoki tutqanoq kabi turli kasalliklarning asoratlarini oldini ol­

ish maqsadida bemorni doimiy kuzatish talab qilinadi. Hamshira dializ 

qurilmasini markaziy qon tomir kateteri yordamida bemorning oʻmrov 

osti yoki bilakdagi qon tomiriga ulaydi. Kateter infeksion kasalliklar­

ning  rivojlanishini oldini olish uchun steril boʻlishi shart.