Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

18.4. Xromatografiya

Xromatografiya (yunoncha xromos – rang demakdir) murakkab 

moddalarni ayrim qismlarga ajratib, tarkibini aniqlashga asoslangan 

fizik­kimyoviy usullardan biri. Xromatografiyaning bir necha usul-

lari farqlanadi: 

• Adsorbsion xromatografiya – bu usul birorta adsorbent tomoni­

dan biron – bir adsorbtivning tanlab adsorbsiyalashga asoslangan.

• Ion  almashinish  xromatografiyasi  –  eritma  bilan  adsorbent 

oʻrtasida ion almashinishiga asoslangan.

• Taqsimlanish  xromatografiyasi  oʻzaro  aralashmaydigan  su­

yuq liklarda moddalarning turlicha taqsimlanishiga asoslangan.

Аdsorbsion  xromatografiya  usuli  sorbent  orqali  oʻtayotganda 

aralashmadagi komponentlarning sorbentga turlicha sorbsiyalanishi 

va desorbsiyalanishi tufayli ularni bir­biridan ajratish va aniqlash 

usulidir.  Tarkibida  bir  necha  modda  aralashmasi  boʻlgan  eritma 

kolonkadagi  harakatsiz  adsorbent  ustunidan  qismlariga  adsorbila­

nadi.  Natijada  adsorbent  qavatida  bir  necha  zona  hosil  boʻladi. 

Bu hodisani dastlab rus botanigi M.S.Svet 1903­yilda kuzatgan. 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

422

U  xlorofillni  ana  shu  usul  bilan  tekshirdi.  Rangli  modda  ­  xloro­

fill  adsorbent  ustunidan  oʻtkazilganda  turli  rangdagi  zonalar  ho­

sil  boʻlgan.  Shu  usul  yordamida  aralashmadagi  komponentlarni 

bir­biridan  ajratib  olgan.  Hozirgi  vaqtda  rangsiz  moddalarni  ham 

xromatografik usulda bir­biridan ajratish mumkin. Bunda adsorbent 

sifatida А1

2

O

3

, Са(ОН)

2

, MgO, CaCO

3

, Ca

3

(PO

4

)

2

, silikagel, krax­

mal, talk va boshqa moddalar ishlatiladi. Qoʻzgʻalmas faza (adsor­

bent) vazifasini bajaruvchi qavatdan adsorbat va elyuent (suyuklik 

yoki gazlar) oʻtkaziladi. Natijada elyuent oʻtkazilsa, aralashmadagi 

har qaysi modda adsorbentning ma’lum bilan birga adsorbat ham 

harakatlana boshlaydi.

Ajratilishi  kerak  boʻlgan  adsorbat  va  elyuent  (suyuklik  yoki 

gazlar)  shunday  qoʻzgʻalmas  faza  (adsorbent)  toʻldirilgan  kolon­

kaga solinadi. Natijada elyuent bilan birga adsorbat ham harakat­

lana boshlaydi. Agar adsorbat komponentlari adsorbsiyalanishiga 

moyilligi turlicha boʻlsa, kuchli adsorbsiyalanadigan moddalar ad­

sorbentning yuqori qismida, nisbatan kuchsizlari esa quyi qismida 

sorbsiyalanadiva elyuent yordamida oʻzaro ajraladi. Bu yuvilib tu­

shayotgan moddalar eritmasi – eluatni fraksiyalarga ajratib yigʻiladi 

va har bir fraksiya alohida­alohida tekshiriladi. 18.4­rasmda adsorb­

sion kolonkada aralashma komponentlarini ajratish jarayoni koʻrsa­

tilgan.

Xromatografik  adsorbsion  tahlil  juda  murakkab  organik  aral­

ashmalarni va siyrak­yer metallarining birikmalarini ajratib olish­

da  katta  ahamiyatga  ega.  Hozir  xromatografiyaning  taqsimlanish, 

qogʻoz yordami bilan olib boriladigan, choʻkma hosil boʻlishi bilan 

bogʻlangan, ion almashinish, gaz xromatografiyasi kabi turlari mav­

jud. Bular ichida ion almashinish, taqsimlanish, gaz xromatografi­

yalari katta ahamiyatga ega.

Ion almashinish xromatografiyasi – eritmadagi erigan elektrolit 

ionlarining tarkibidagi harakatchan ionlar bilan almashinish jarayo­

niga asoslangan usuldir.

---

Tibbiy kimyo / 1  

423

18.4-rasm. Аdsorbsion kolonkada aralashma