Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

15.1. Organizmda energiya va modda 

almashinuvining o‘zaro bog‘liqligi

Barcha  hujayralarda  boradigan  kimyoviy  reaksiyalar  hamda 

bunda  yangi  moddalarning  hosil  boʻlishi  va  parchalanishi  jaray­

onlari metabolizm deb ataladi. Metabolizm yoʻli fermentlar bilan 

katalizlangan va oʻzaro bogʻlangan zanjirli reaksiyalardir.

Biz ovqatlanganimizda, polisaxaridlar, oqsillar va lipidlar kabi 

yuqori molekular moddalar nisbatan kichikroq molekulalarga par­

chalanib organizmimiz hujayralariga soʻriladi. Ularning gidrolizla­

 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

316

nish natijasida hosil boʻlgan glukoza, yogʻ kislotalari va aminokis­

lotalarning parchalanishidan energiya ajraladi. Bundagi barcha en­

ergiya miqdori sarflanmagani sababli, ortiqcha qismi hujayralarda 

yuqori energiyaga ega boʻlgan ATF koʻrinishida saqlanadi. Bizning 

hujayralarimiz  ATFda  saqlangan  energiyani  sarflab  ish  bajaradi, 

masalan, muskul qisqarishi, yuqori molekular birikmalarning sin­

tezi, nerv impulslarini uzatishi va hujayra membranalaridan mod­

dalarni oʻtkazish kabilar uchun sarflanadi.

Metabolizm  termini  barcha  kimyoviy  reaksiyalarga  tegishli 

boʻlib, ular energiya bilan ta’minlash hamda hujayralarning oʻsishi­

ga xizmat qiluvchi moddalarni oʻz ichiga oladi. Modda almashinu­

vining ikki turi: katabolitik va anabolitik turlari mavjud. Katabolizm 

jarayonida murakkab moddalar kichik molekular moddalarga (nis­

batan  soddaroq  molekulalarga)  parchalanadi  va  energiya  ajraladi. 

Anabolitik jarayonlarda kichik molekular moddalardan murakkab 

moddalar hosil boʻlishiga zarur energiya sarflanadi. Modda almash­

inuvidagi  Katabolizm  jarayonini  uch  bosqichli  jarayon  sifatida 

tasavvur qilinadi (15.1­rasm).

Katabolizmning  1­bosqichi  ovqat  hazm  qilish  bilan  bosh­

lanadi,  bunda  oshqozon­ichak  fermentlari  makromolekulalarni 

quyidagilari ga parchalaydi. Polisaxaridlar monosaxaridlarga, yogʻ­

lar glitserin va yogʻ kislotalariga, oqsillar aminokislotalargacha par­

chalanadi. 

Hosil  boʻlgan  mahsulotlarni  qon  hujayralarga  tashiydi. 

2­bosqichda hujayralarda katobolitik jarayonlar moddalarning soʻr­

ilishi koʻrinishida davom etib, yanada soddaroq moddalar: ikki va 

uch uglerodli piruvat va atsetil­KoA kabilar hosil boʻladi.

3­bosqichda  mitoxondriyalarda  limon  kislota  siklida  atsetil 

guruhdagi ikkita uglerod NAD

+

 va FAD kofermentlari yordami­

da oksidlanadi, kofermentlar esa qaytariladi. Hujayralarda kislo­

rod mavjud ekan, qaytarilgan kofermentlardan vodorod ionlari va 

elektronlar,  elektron  transport  zanjiri  orqali  ATFni  sintezlashga 

tashiladi.

---

Tibbiy kimyo / 1  

317

Tibbiy  kimyo  

317