Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

18.3. Ion almashtirish va tanlangan adsorbsiya

Kuchli elektrolitlar ion holida adsorbsiyalanadi. Ion adsorbsi­

ya jarayoni aksariyat hollarda kimyoviy omillar asosida boʻladi va 

quyidagi 2 mexanizm asosida amalga oshadi:

•  Ion almashinuv adsorbsiyasi.

•  Ionlarning qattiq adsorbentlardagi tanlangan adsorbsiyasi.

Ikkala  mexanizmning  amalga  oshishi  qoʻsh  elektr  qavatining 

hosil  boʻlishiga  bogʻliq.  Ion  almashinuv  adsorbsiyaning  mohiyati 

shundan iboratki, ba’zi adsorbentlar kuchli elektrolit tabiatiga ega 

boʻlib,  dissotsiatsiya  jarayonida  ularning  sirtqi  yuzasida  joylash­

gan zarralar eritmaga ionlashadi, eritmadagi ionlarning ekvivalent 

miqdori esa adsorbentga adsorbsiyalanadi. Almashinish adsorbilan­

ishi hodisasini (masalan, turli moddalarning gilga adsorbilanishida) 

kuzatish mumkin. 

Bunda gil sirtidagi vodorod ionlari K

+

, Na

+

, Ca

2+

  va  boshqa 

ionlarga almashadi. Buning natijasida gilning disperslik darajasi va 

xossalari oʻzgaradi. Gil anionlarni ham adsorbilaydi. Agar elektro­

lit eritmasidagi anion va kation ekvivalent miqdorda adsorbilansa, 

molekular adsorbilanish yuzaga chiqadi. 

Qattiq jismga birinchi navbatda shu jismning kristall panjarasi 

tarkibida boʻlgan ionlar adsorbilanadi. Tanlangan adsorbsiya tabia­

ti jihatdan kimyoviy sorbsiya boʻlib, valent bogʻlar kuchi hisobiga 

sodir boʻladi va harorat ortishi bilan tezlashadi. Panet ­ Fayans qoi­

dasiga binoan, qattiq adsorbentda shu adsorbent tarkibiga kiradigan 

yoki adsorbent bilan umumiy guruhga ega boʻlgan ionlargina ad­

sorbsiyalanadi. Masalan, tanlangan adsorbsiyani quyidagi misolda 

koʻrsatiish mumkin.

Fe(NO

3

)

3

 + 3NaOH → Fe(OH)

3

 ↓+ 3NaNO

3

Bu jarayonda hosil boʻlgan Fe(OH)

3 

choʻkmasi qattiq fazali ad­

sorbat  vazifasini  bajaradi.  Agar  shu  sistemaga  ortiqcha  miqdorda 

---

Tibbiy kimyo / 1  

419

NaOH yoki Fe(NO

3

)

3 

qoʻshilsa tanlangan adsorbsiyaga Na+, NO

3

- 

ionlari  emas,  faqat  OH

- 

va  Fe

3+

ionlar  uchraydi,  chunki  adsorbent 

tarkibida OH

-

va Fe

3+

ionlari boʻlishligi oqibatida adsorbent va adsor­

batning OH

-

va Fe

3+ 

ionlari orasidagi moyillik holati kelib chiqadi. 

Tanlangan adsorbsiya ionlarning zaryad soniga, radiusiga, gidrat­

lanish darajasiga bogʻliq boʻladi. Koʻp valentli ionlar bir valentli 

ionlarga qaraganda kuchliroq adsorbsiyalanadi. Bir xil zaryadga ega 

boʻlgan ionlar oʻlchamlari va gidratatsiya darajasiga qarab adsorb­

siyaga moyilligi turlicha boʻladi va liotrop qatorlardan joy oladi:

Cs

+

< Rb

+

< K

+

< Na

+

< Li

+

< CN < J

3

­

< Cl

­

adsobsiya yordamida kerakli adsorbentlarni tanlab olib, murakk­

ab aralashmalardan kerakli moddalarni ajratib olish mumkin. Har 

bir antitelo aniq bir begona oqsil (antigenlar) bilangina birikadigan 

immunli oqsil (antitelo)lar tanlanish qobiliyatiga egadir. Buyrak va 

siydik yoʻllarida tosh hosil boʻlishi jarayoni ham tanlangan adsorb­

siyaga asoslangan.

 

 

 

Kimyo va salomatlik