Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

15.3. Termodinamikaning asosiy tushunchalari

Termodinamikaning vazifasi – turli sistemalarning xossalari­

ni va ularda boʻlayotgan jarayonlarni, ya’ni ish, issiqlik va barcha 

turdagi energiyalarni oʻzaro aylinishining miqdoriy qonuniyatlari­

ni  oʻrganishdir.  Termodinamikada qoʻllanadigan boshlangʻich tu­

shunchalar bilan tanishamiz.

Tabiatda koʻp uchraydigan erish, sovish, isish, oksidlanish­qay­

tarilish, kristallanish, kondensatlanish kabi jarayonlarni termodin­

---

1-kurs talabalari uchun darslik

320

amika qonunlari asosida talqin qilinishi maqsadga muvofiq boʻladi. 

Umumiy  termodinamikani  oʻrganishdan  avval  shu  boʻlimda  keng 

qoʻllaniladigan  sistema  deb  ataluvchi  tushuncha  bilan  tanishamiz. 

Tashqi muhitdan amalda yoki fikran ajratib olingan va bir­biriga ta’sir 

etib turadigan moddalar yoki jismlar guruhi sistema deb ataladi.

Sistemalarni uch turi mavjud:

• Ochiq sistemalar – bunda sistema va tashqi muhit oʻzaro mod­

da va energiya almashish imkoniyati bor. Ochiq sistemalarga – tirik 

organizm, hujayra, biron organ misol boʻladi.

• Yopiq sistemalar – bunda sistema va tashqi muhit oʻzaro faqat 

energiya bilan almashishi mumkin, modda bilan almashmaydi. Ma­

salan, muzlatgich, isitgichlar va sovutgich asboblar.

• Izolatsiyalangan sistemalar – bunda sistema va tashqi muhit 

energiya  bilan  ham,  modda  bilan  ham  oʻzaro  almashmaydi.  Bu 

oʻzgarmas hajmga ega sistemadir.

Termodinamikada qoʻllanadigan tushunchaning yana biri faza­

dir.

Faza – geterogen sistemadagi bir xil tarkibga va bir xil ter-

modinamik xossalarga ega boʻlgan gomogen qismlarning yigʻindi-

sidir. Gomogen sistema – bir fazali sistema, geterogen sistema – bir 

necha  fazali  sistemadir,  demak,  geterogen  sistemaning  gomogen 

qismlari fazalardir. Agar suv oʻz bugʻi bilan muvozanatda boʻlsa – 

bu ikki fazadan (suyuq va bugʻ holatdagi suv) iborat sistema boʻla­

di. Tuzning toʻyingan eritmasi, tuz kristallari va suv bugʻidan iborat 

sistema – uch fazali sistemadir. Quruq tuz – bir fazali sistemadir.

Idishdagi gaz, odam organizmi yoki organ, hujayra va shu 

kabilarni  sistema  deyish  mumkin.  Sistema  atrofidagi  moddalar  – 

tashqi  muhitni  tashkil  qiladi.  Biron  asbobda,  chunonchi  kolbada, 

probirkada,  sovutgich  mashinalarida,  retifikatsion  kolonkalarda, 

atom reaktorlarida boʻlayotgan turli kimyoviy hamda fizikaviy ja­

rayonlar sistemaning holatidir.

Sistemaning  berilgan  vaqtdagi  fizik  va  kimyoviy  xossalari 

toʻplami  sistemaning  holati deb ataladi. Bu xossalardan birorta­

---

Tibbiy kimyo / 1  

321

sining  oʻzgarishi  boshqalarining  ham  oʻzgarishiga  sabab  boʻladi. 

Sistemaning holati ma’lum bir kattaliklar bilan belgilanadi. Turli 

holatda ularning qiymati turlicha boʻlishi mumkin. Sistemaning ho-

latini ifodalaydigan sonlar parametrlar deyiladi. Bularga bosim, 

hajm, harorat, energiya, modda miqdori va hokazolar kiradi. Mas­

alan, sogʻlom va kasal odamning holatini harorat, bosim, biologik 

suyuqliklarning kimyoviy tarkibi va hokazo parametrlar ifodalaydi.

Sistema holatining vaqt oʻtishi bilan oʻzgarishi – termodina-