|
Kislotali, asosli yoki neytral eritmalardagi
c[H
3
O
+
] va c[OH
-
]larning nisbatlariga misollar
Eritma turi
C(H
3
O
+
)
C(OH
-
)
K
suv
(25C
0
)
Neytral
1.0
.
10
7
M
1.0
.
10
7
M
1.0
.
10
14
Kislotali
1.0
.
10
2
M
1.0
.
10
12
M
1.0
.
10
14
Kislotali
2.5
.
10
5
M
4.0
.
10
10
M
1.0
.
10
14
Asosli
1.0
.
10
8
M
1.0
.
10
6
M
1.0
.
10
14
Asosli
5.0
.
10
11
M
2.0
.
10
4
M
1.0
.
10
14
Tibbiy kimyo / 1
219
Oʻpka va buyrak faoliyatini aniqlashda, oziqovqat mahsulot
larida bakteriyalar oʻsishini aniqlashda, ekinlarni zararlovchi hasha
rotlarni koʻpayishiga qarshi kurashishda kislotalikning aniq darajasi
muhimdir. Kislotalikni pH koʻrsatkichi orqali ifodalash qulaydir.
Bu shkalada koʻrsatkichlar 0 dan 14 gacha boʻlib, barcha holat
lar uchun H
3
O
+
ning konsentratsiyasini ifodalaydi. Neytral eritma
ning 25°C dagi pH koʻrsatkichi 7,0. Kislotali eritmaning pH koʻr
satkichi 7,0 dan kichik; ishqoriy eritma pH koʻrsatkichi 7,0 dan kat
ta (9.5jadvalga qarang).
Kislotali eritma pH< 7.0 c(H
3
O
+
)>1
.
10
7
M
Neytral eritma pH= 7.0 c(H
3
O
+
)= 1
.
10
7
M
Ishqoriy eritma pH>7.0 c(H
3
O
+
)<1
.
10
7
M
9.5-jadval
c(H
3
O
+
) va c(OH
-
)larni solishtirilishi va ularga mos
keladigan pH koʻrsatkichlari
[H
3
O
+
]
pH
[OH
-
]
10
0
0
10
14
10
1
1
10
13
10
2
2
10
12
10
3
3
10
11
10
4
4
10
10
10
5
5
10
9
10
6
6
10
8
10
7
7
10
7
10
8
8
10
6
10
9
9
10
5
10
10
10
10
4
10
11
11
10
3
10
12
12
10
2
10
13
13
10
1
10
14
14
10
0
1-kurs talabalari uchun darslik
220
Organizm biologik suyuqliklari fiziologik chegarada ma’lum
pH qiymatiga ega. Biologik suyuqliklarning pH qiymati fiziologik
chegaralari 9.6jadvalda koʻrsatilgan.
9.6-jadval
Biologik suyuqliklarning рН qiymati chegaralari
Biosistemalar
pH oʻrtacha
qiymatlari
рН oʻzgarishi
fiziologik chegaralari
1. Qon zardobi
7,36
7,367,47
2. Оʻrqa miya suyuqligi
7,6
7,357,80
3. Koʻzni namlovchi suyuqlik
7,4
7,4
4. Soʻlak
6,75
5,67,6
5. Oshqozon shirasi
1,65
0,92,0
6. Ingichka ichak suyuqligi
7,35
5,27,1
7. Oʻt yoʻllaridagi safro
6,8
6,26,8
8. Oʻt pufagidagi safro
5,8
5,65,9
Tibbiy kimyo / 1
221
9. Siydik
7,2
4,57,0
10. Аxlat
7,7
7,07,5
11. Koʻz yoshi suyuqligi
6,75
7,37,5
12. Sut
5,5
6,97,5
13. Teri turli qatlamlaridagi
hujayra suyuqligi
6,27,5
14. Jigar hujayralarining ichki
suyuqligi
6,45
6,46,5
Biologik suyuqliklarning pH qiymati fiziologik chegaradan or
tishi yoki kamayishi patologik holatlarga olib keladi.
9.4. Bufer sistemalar
Oz miqdorda kuchli kislota yoki asos qoʻshilganda yoki suyul
tirganda oʻzining pH koʻrsatkichini oʻzgartirmaydigan yoki ozgina
oʻzgartiradigan eritmalar bufer sistemalar (eritmalar) deyiladi.
Bufer sistemalar 3 ta asosiy guruhga boʻlinadi:
– Kuchsiz kislota va shu kislotaning kuchli asos bilan hosil qil
gan tuzi aralashmasidan tashkil topgan;
– Kuchsiz asos va shu asosni kuchli kislota bilan hosil qilgan
tuzi aralashmasidan tashkil topgan;
– Koʻp negizli kislotalarning nordon tuzlari aralashmasidan
tashkil topgan bufer sistemalar.
Ayrim bufer sistemalar 9.7jadvalda keltirilgan.
9.7-jadval
Ayrim bufer sistemalar
I. Kuchli kislota va uning anioni
Nomi
Tarkibi
Protolitik muvozanat
Buferlik zonasi
Аtsetatli
CH
3
COOH
CH
3
COONa
CH
3
COOH↔CH
3
COO
+H
+
pH=3,85,8
Gidro
karbonatli
H
2
CO
3
NaHCO
3
H
2
CO
3
↔H
+
+HCO
3
pH=5,47,4
1-kurs talabalari uchun darslik
222
Formiatli
HCOOH
HCOONa
HCOOH↔HCOO
+ H
+
pH= 2,03,2
Gemoglobinli HHb+KHb
HHb↔Hb
+H
+
рН=7,29,2
Oksi
gemoglobinli HHbO
2
+KHbO
2
HHbO
2
↔HbO
2
+ H
+
рН=6,08,0
II. Kuchsiz asos va uning kationi B/BH
+
Ammoniyli
NH
3
∙H
2
O
NH
4
Cl
NH
3
+H
+
↔NH
4
+
pH=8,210,2
III. Koʻp negizli kislotalarning nordon tuzlari
Fosfatli
NaH
2
PO
4
Na
2
HPO
4
H
2
PO
4
↔H
+
+HPO
4
2
рН=6,28,2
Koʻpchilik eritmalar va suvga oz miqdorda kislota va ishqor
qoʻshilganda, ularning pH koʻrsatkichi keskin oʻzgaradi. Lekin bufer
eritmaga oz miqdorda kislota yoki ishqor qoʻshilganda, uning pH
koʻrsatkichi ozgina oʻzgaradi. Bufer pH koʻrsatkichini, oz miqdorda
qoʻshilgan kislota yoki ishqor eritmalarini neytrallash yoʻli bilan do
imiy saqlaydi.
Masalan, qondagi bufer, qonning pH koʻrsatkichi doimiy 7.36
boʻlishini ta’minlaydi. Agar qonning pH koʻrsatkichi 7,36 dan pas
troq yoki balandroqqa oʻzgarsa, kislorodning miqdori oʻzgarib, mod
da almashinuvi keskin oʻzgarishi natijasida, letal holat yuzaga kelishi
mumkin. Bizning organizm kislota va asoslarni oziqovqatlardan va
hujayra reaksiyalaridan qabul qiladi va ular qonga soʻriladi. Orga
nizmdagi buferning samarali ta’siri tufayli qonning pH koʻrsatkichi
oʻzgarmay qoladi (9.1rasm).
Bufer tarkibida, qoʻshiladigan istalgan OH
ioni bilan ta’sir
lashishi uchun kislota va H
3
O
+
bilan kirisha oladigan asos boʻlishi
kerak. Shunga asosan, bufer eritma tayyorlashda mos kislotaasos
juftligidan foydalaniladi. Koʻpchilik bufer eritmalar, deyarli teng
konsentratsiyali kuchsiz kislota va tutashgan asosning tuzidan tash
kil topadi.(9.2.rasm). Buferlar shuningdek, kuchsiz asos va tutash
gan kislota tuzidan iborat boʻlishi mumkin.
Tibbiy kimyo / 1
223
9.1-rasm. Suvga kislota yoki ishqorning qoʻshilishi uning pH koʻr-
satkichini keskin oʻzgartiradi. Buferlar esa oz miqdorda kislota yoki
asos qoʻshilganda, pH ning oʻzgarishiga qarshilik koʻrsatadi.
9.2-rasm. Keltirilgan bufer eritma, deyarli teng konsentratsiyali sir-
ka kislotasi (HC
2
H
3
O
2
) va atsetat ionidan (C
2
H
3
O
2
-
) tashkil topgan.
Buferga qoʻshilgan H
3
O
+
C
2
H
3
O
2
bilan ta’sirlashadi, qoʻshil
gan OH
esa HC
2
H
3
O
2
bilan neytrallanadi. Eritmaning pH koʻrsat
kichi, qoʻshilayotgan kislota va asosning miqdori bufer tarkibidagi
komponentlarning konsentratsiyasidan kam boʻlgandagina doimiy
boʻladi.
1-kurs talabalari uchun darslik
224
H
2
CO
3
+ OH
-
→ H
2
O+ HCO
3
-
Muvozanat mahsulotlar hosil boʻlish tomoniga siljiydi.
Organizmda, karbonat angidridning konsentratsiyasi CO
2
ning
parsial bosimi bilan chambarchas bogʻliq. CO
2
ning konsentratsi
yasi oshganda, u koʻp miqdorda H
2
CO
3
va H
3
O
+
hosil qiladi, pH esa
pasayadi. Bu holat atsidoz deyiladi. Emfizema yoki baxtsiz hodisa,
depressiv holatlar choʻzinchoq miyaga ta’siri oqibatida ventilyatsi
ya yoki gazli diffuziyadagi qiyinchiliklar respirator atsidozga olib
kelishi mumkin. CO
2
miqdorining pasayishi, qonning pH koʻtari
lishiga olib keladi. Bu holat alkaloz deyiladi. Hayajon, jarohatlar
yoki yuqori harorat, CO
2
ning katta miqdorini chiqarib yuborishiga
sababchi boʻladigan giperventilyatsiyaga olib keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
