Тиббий биология ва генетика Тиббиёт олийгохи талабалари учун дарслик

МУТАГЕНЛАР ТАъСИРИДАН ХИМОЙЛАНИС (АНТИМУТАГЕНЛАР)

Эволутсия жараёнида хар бир организмнинг ўзида мутагенлар таъсирига нисбатан химоя воситалари пайдобўлган.Диплоид хужайрадаги хар бир хромосоманинг жуфт бўлиши гетерозигота генотипли организмда мутатсиягаучраганретсессив ген таъсирининг юзага чиқишига ёл қўймайди. Ген мутатсияларига қарши химоя воситаларидан яна бири айрим бир хил генларнинг такрорланиши. Генетик коднинг триплетлиги ва унинг ихчамлиги, яъни чўзилмаганлиги шу триплет ичида бўладиган ўзгаришни (алмашинувни) камайтиради. Битта аминокислотанинг хар хил триплетлар билан белгиланиши (кодланиши) хам ўзгарган триплет билан эмас ўзгармаган триплетнинг шу аминокислотани белгилашини таъминлайди. Демак, хар бир организмнинг ўзида мутатсияларнинг хосил бўлмаслигини таъминловчи махсус (антимутатсион) система ишлайди.

Бундан ташқари, кўпгина биологик фаол моддалар спонтан ва индутсирланган мутатсиялар сонини камайтириши мумкин. Бундай моддаларни антимутагенлар дейилади. Маълумки, мутаген таъсир этгандан кейин шу хужайрадаги мутатсия бироздан кейин юзага чиқади, яъни ўзгариш билан мутатсия орасида маълум вақт бор. Антимутаген моддалар ана шу даврга таъсир қилиб мутатсия хосил бўлишини камайтиради ёки бутунлай тўхтатади. Антимутагенлар уч даврда ўз таъсирини кўрсатиши мумкин:
Мутагеннинг хужайра мембранасидан ўтаётган пайтида. Бу даврда таъсир киладиган антимутагенларгастероидгормонларини олиш мумкин. Гормонлар мутагенларнинг хужайра мембранасидан ўтиш эхтимоллигини сусайтиради. ДНК молекуласига таъсир қиладиган эркин радикалларнинг хосил бўлиш пайтида. Бу даврда таъсир қиладиган антимутагенларга оксидланиш жараёнини камайтирувчи моддалар: витаминлардан E, C ва бошқалар киради.
ДНК нинг тикланиш (репаратсия) пайтида. Бу даврда ўз таъсирини кўрсатадиган антимутагенларга ДНК репаратсиясини тезлаштирувчи моддаларни олиш мумкин (кофеин ва бошкалар).
Айрим захри қотиллар таъсирида оқ сичконларнинг кўмик хужайраларида хосил бўлган хромосома мутатсияларини тиббиётда кенг ишлатиладиган витаминлар (Е ва C) иштирокида камайтириш, хаттоки, бутунлай ёқотиш мумкин. Бувитаминларнинг микдори организмда етарли даражадабўлганда организм мутагенлар таъсирига чидамлибўлади.Табиатда ўсимликлар ёғида ва меваларида бу витаминлар кўп учрайди.