Тиббиёт йўналиши талабаларини инглиз тилида лексик бирликларни ўзлаштириш

1.2. Тиббиёт йўналиши талабаларига инглиз тилини ўқитишда лексик компетенциясини шакллантириш хусусиятлари

Ҳозирги вақтда тиббиёт олий ўқув юртида "чет тили" фанини ўрганишдан мақсад касбга йўналтирилган таълимдир чет тили келажак шифокорлар, хорижий маданиятлараро мулоқот асосларини шакллантириш, чет тилида мулоқот кўникмаларини ўзлаштириш ва уларни ахборот фаолияти ва ўз-ўзини тарбиялаш воситаси сифатида қўллаш.А. Карандеева, замонавий вазиятда мутахассисларни тайёрлаш, тиббиёт университети битирувчисининг асосий характеристикаси унинг ваколати бўлганида, таълим стратегияси ва тактикасини тубдан ўзгартиришни талаб қилади, деб ҳисоблайди.Чет элдаги мулоқотни ўрганиш профилга йўналтирилган бўлиши керак мутахассисликлар талабаларнинг билим, коммуникатив, ташкилий, касбий муаммоларни мустақил равишда ҳал қилиш қобилиятини ривожлантиришга қаратилган (тақдим этувчи) ваколатли ёндашув асосида амалга оширилади. Натижада, тадқиқот натижалари ва норматив ҳужжатларда кўрсатилган талабларни ҳисобга олган ҳолда, талабаларни касбга йўналтирилган чет тилини ўқитиш жараёнини ташкил этиш керак, бу бизнинг тадқиқотимизда шакллантиришни мақсад қилади профессионал йўналтирилган cўз ваколатларидир. "Профессионал йўналтирилган cўз малакаси" контсептсиясининг мазмунини аниқлаштириш ва унинг профессионал ваколати билан алоқаларини ўрнатиш(ПC), cўз ва коммуникатив ваколатлар билан биз ушбу масалалар бўйича илмий адабиётларни таҳлил қилдик. А. В. Кҳуторскийнинг таърифига кўра, ваколат инсоннинг тайёрлиги муайян ҳаётий вазиятда самарали фаолият учун билим, кўникма ва ташқи ресурсларни сафарбар қилиш. Қобилият-талабанинг шахсий фазилатлари тўплами (қиймат йўналишлари, билим, кўникмалар, кўникмалар, қобилиятлар), муайян шахсий аҳамиятга эга соҳада фаолият юритиш қобилияти. Э. В. Лопанов ваколатига кўра мутахассиснинг хусусиятларини назарда тутади, билимларнинг бирлигига асосланган ҳаракат қилиш қобилияти орқали ифодаланган, мақсад ва вазиятга мувофиқ профессионал тажриба ва хатти-ҳаракатлар. В. В. Лаптев таъкидлашича, ваколатни комплекс сифатида аниқлаш мумкин (жами) таълим жараёнида ҳосил бўлган билим, кўникма ва кўникмалар, таълимнинг мазмунли таркибий қисмини ташкил этади. Ваколат-бу шахснинг мулки, унинг ҳар қандай фаолиятни амалга ошириш қобилияти шаклланган ваколатга асосланган. И.А Зимная фикрича, ваколат-бу фаолиятда ишлатилиши мумкин бўлган муайян билим, кўникма ва малакарга эга бўлиш ваколати кенгроқ тушунчадир ва муаллиф томонидан билимга асосланган интеллектуал ва шахсий шартланган деб талқин этилади. Инсоннинг ижтимоий-профессионал фаолияти.Европа Кенгаши мамлакатлари экспертлари, Россия вакиллари, шу жумладан, етарли Европа Кенгашининг "чет тилини билиш бўйича умумий Европа ваколатлари: ўрганиш, ўқитиш, баҳолаш" ("Сомман эуропиан Фрамеwорк оф Референcе :Леарнинг, Теачинг, Ассессмент") ҳужжатида ваколатлар тушунчасини аниқ белгилайди: ваколатлар билим, кўникма ва шахснинг турли ҳаракатлар қилишига имкон берувчи шахсий фазилатлар турли муаллифлар томонидан амалга оширилган профессионал ваколатларнинг талқинларини таҳлил қилиш бизга ушбу контсептсияни очиб берувчи асосий хусусиятларни бирлаштиришга ва ажратишга имкон берди:
-билим, кўникма ва профессионал фаолият кўникмаларига эга бўлиш;
-профессионал муаммоларни ва муаммоларни самарали ҳал қилиш қобилияти;
-самарали ишлаш қобилияти профессионал муҳит, профессионал фаолиятни амалга ошириш учун зарур ваколатларга эга бўлиш; рақобатбардош бўлишдир.
Чет тилларни ўқитишда ваколатни чет тилини ўқитиш жараёнида шаклланган билим, кўникма, малакаларни ва кенг кўламда – лексик билими, кўникмалари ва нутқ қобилиятлари бўйича амалий – йўналтирилган билим сифатида талқин қилиш мумкин. Тадқиқотчиларнинг кўплаб асарлари таълим жараёнининг янги ваколатли модели ҳақида гапиради, бу эса қуйидагиларни ўз ичига олади: "Чет тилида таълим олувчиларнинг билимлари ва алоқа тажрибаси билан ажралиб турадиган асосий лингвистик ваколатларни шакллантириш улар профессионал cўз шахсини шакллантиришга хизмат қилади. Бир қатор олимлар лексик билими (як) муаммоси билан шуғулланишган. Шундай қилиб, cўз тизимининг фонетик, лексик ва грамматик моделларини билиш, шунингдек, уларнинг баёнотида улар билан ишлаш қобилиятини тушунади. М. В. Дружининанинг фикрига кўра, лексик билими умумий маданий муаммоларни (мулоқот қилиш, ахборот билан ишлаш, бизнес мактублари, резюме ёзиш) ва профессионал вазифаларни (махсус материалларни танлаш ва тақдим этиш, изоҳлаш, таржима қилиш, лойиҳада иштирок этиш) ҳал қилиш қобилиятидир. Университетда cўз таълими зарурати бир қатор муаллифлар томонидан кўрсатилади: ГК. Борзенетс, Д. В. Булатова , аммо уларнинг ишларида cўз таълимининг сифати, мазмуни ва сифатига таъсири етарли эмас.Н. Чомскийнинг фикрига кўра, лексик билими унинг даражасида ўрганилаётган cўз ҳақида маълумот тизимига эга: фонемик, морфемик, лексик,синтаксик; ўзлаштирилган лингвистик белгилар ва уларнинг уланиш қоидалари ёрдамида cўз жиҳатидан тўғри жумлаларни кўпини тушуниш ва ишлаб чиқариш қобилиятини англатади. Д. В. Оломон табиий cўз орқали ифодаланган маълумотларни ўз ичига олган хабарларни (матнларни) қабул қилиш, тушуниш ва ишлаб чиқариш имконини берувчи билим, кўникма ва кўникмалар мажмуаси билан тавсифланган шахснинг сифати сифатида cўз ваколатини белгилайди, бундай маълумотни хотирада сақлаш ва уни қайта ишлаш фикрлаш жараёнларидир. "Cўз" тушунчасини талқин қилишда баъзи фарқларга қарамасдан турли муаллифлар томонидан" ваколат", биз унинг умумий хусусиятларини таъкидлаймиз: cўз бирликларининг лексик билими ва уларнинг функтсиялари этарли даражада; cўзнинг ишлаш қоидаларига эга бўлиш; cўз жамоасида нутқ алоқалари учун зарур бўлган cўз воситаларини эгаллаш; кўникмаларга эга бўлиш хорижий матннинг этарли даражада идрок этиши ва пайдо бўлиши; чет эл муҳитида мулоқот қилиш қобилияти ва қобилиятидир. Мясников, И. Н. Найденова, чет тилларини ўқитишнинг мақсадларидан бири бир неча таркибий қисмлардан ташкил топган бирлик сифатида қараладиган коммуникатив ваколатни шакллантиришдир – лингвистик( cўз), ижтимоий-лингвистик, ижтимоий-маданий, стратегик, нутқий, ижтимоий ваколатлар. Кўплаб муаллифлар (МК Кабардов, ГВ Колшанский, ЭА Макеева) қуйидагиларни кўрсатади: cўз ва коммуникатив ваколатлар бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, улар чет cўзини ўқитиш жараёнида шаклланади ва ривожланади, касбий тайёргарликнинг муҳим жиҳати илмий адабиётларни ўрганиш асосида барча ваколатлар профессионал, cўз, коммуникатив бир-бири билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, бир-бирини тўлдиради ва уларнинг умумий таъсири сифатни сезиларли даражада оширади. [4, 29,115,130,133]
Сўнгги ўн йилликда чет тилини ўқитиш сифатини ошириш ва тилга ихтисослаштирилмаган олий ўқув юртларида шакллантиришни ўз ичига олган тадқиқотлар ўтказилди. Бу ишлар деярли бир йўналишда амалга оширилди,чет cўзларни ўқитиш методикасини рационализация қилиш ва оптималлаштириш ва технологияларни такомиллаштириш, коммуникатив фаолият усулларини такомиллаштириш билан боғлиқ.
Юқорида айтилганларнинг барчаси тилга ихтисослаштирилмаган университетда мутахассиснинг олий касбий тайёргарлигининг асосий мақсадларидан бири эканлигини тасдиқлайди. Шу билан бирга, маҳаллий ва хорижий адабиётларда жуда кўп сонли тадқиқотларга қарамасдан, хорижий тилни хорижий университетда, хусусан, тиббиёт муассасада замонавий ўқитиш кераклигини таъкидлаш керак,шаклланишга йўналтирилган амалий-йўналтирилган таълимни ташкил этиш усуллари, воситалари ва усулларини комплекс такомиллаштиришга эҳтиёж бор профессионал йўналтирилган cўз ваколатлари, доимий ҳисобга олган ҳолда жамиятнинг янгиланган талаблари, педагогик ва психологик фанларнинг ютуқлари ва унинг профессионал шаклланиш воситаси сифатида роликасбий тайёргарликнинг малакаси ва сифатини ошириш, яъни профессионал йўналтирилган cўз ваколатини шакллантириш муаммосиқўшимча ўрганишни талаб қилади. Тиббиёт олий ўқув юртлари талабаларининг касбга йўналтирилган cўз қобилиятини шакллантириш мақсадида нутқий фаолиятни ривожлантириш масалалари, чет тилини ўқитиш усуллари, шартлари ва воситалари етарли даражада кўриб чиқилмаган. Касбий фаолиятининг ўзига хослиги нуқтаи назаридан келажакдаги шифокорнинг касбий фазилатларини шакллантиришда cўзни ўқитишнинг роли ва имконияти тўлиқ эмас.
"Профессионал йўналтирилган cўз ваколатлари" контсептсиясининг мазмунини ҳисобга олган ҳолда, cўзни шакллантиришнинг ўзига хос хусусияти ваколат ва унинг профессионал йўналиши билан боғлиқ. Бизнинг фикримизча, "профессионал ориентация" тушунчаси чет тилга ихтисослаштирилмаган университетларда асосий мақсад ўрганиш эмаслиги сабабли киритилиши. Чет тилини ўрганиш ва келажакдаги мутахассисни университет профилидаги фаолиятини амалга ошириш учун тайёрлаш, бизнинг ҳолимизда бу шифокор тайёрланишидир.
Шу нуқтаи назардан, " чет тилини ўқитишнинг профессионал йўналиши таълим жараёни сифатида қаралади.Таълим муҳити, чет тилини ўқитиш усуллари бу жараённи касбий тайёргарлик ва шаклланиш сифатини ошириш воситаси сифатида амалга оширади.Чет тилини ўқитишда чет тилини ўқитиш вектори университет, унинг мақсадлари, вазифалари, қўлланиладиган таълим усуллари келажакда мутахассис ва унинг касбига йўналтирилган бўлади.
Адабий маълумотларнинг таҳлили ва ўз тажрибамиз асосида биз қуйидагиларни таъкидладик: касбга йўналтирилган cўз қобилиятини шакллантириш билан боғлиқ бўлган асосий фарқлар ва лексик билими ва профессионал йўналтирилган лексик билими тушунчасини фарқлаш ва уни алоҳида таъкидлаш имконини беради. Ушбу маълумотлар жадвалда 1 келтирилган. Жадвал 1-cўз ваколатининг мазмуни ва тавсифлари профессионал йўналтирилган cўз ваколатлари ва хусусиятларнинг намойишидир.
Коммуникатив мулоқот қобилиятлари, оғзаки ваёзма мулоқот, монолог,матнни ҳис қилиш ва яратиш,хорижий мулоқот, қароркоммуникатив вазифалар, тайёрлик маданиятлараро мулоқотга ёндашув. Тайёрлик ва қобилият билан бирга маданиятлараро алоқа, касб-ҳунарга оид нутқий фаолиятни амалга ошириш ва мулоқот қилиш хорижий муҳитда муаммолари мавжуддир.