Тиббиёт йўналиши талабаларини инглиз тилида лексик бирликларни ўзлаштириш

1.1Тиббиёт йўналиши талабаларини инглиз тилида лексик компетенциясини ривожлантиришнинг лингвометодик тавсифи
Ушбу хатбоши университет талабаларини психологик ва педагогик муаммо сифатида профессионал тарзда ўқитишга қаратилган хорижий cўзни тиббиёт (тилга ихтисослаштирилмаган) университетда ўқитишни ташкил этиш жараёнида амалга ошириш керак. Илмий адабиётларнинг назарий таҳлили тақдим этилди, бу масалага бағишланган ишлар изчил таҳлил қилинди,касбга йўналтирилган таълим билан боғлиқ тоифалар (тушунчалар) ўрганиб чиқилди, натижада ушбу контсептсиянинг мазмуни аниқланди.
Илмий манбалар ва меъёрий ҳужжатларни таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, ушбу контсептсия турли нуқтаи назардан кўриб чиқилади ва таълим, касб-ҳунар таълими, касбий йўналиш каби аниқ контсептуал қатор билан боғлиқ. Ушбу тушунчаларни фарқлаш ва уларнинг моҳиятини аниқлаш учун ҳар бир тоифани аниқлаш тавсия этилади.
Кўплаб муаллифларнинг асарларида тақдим этилган "таълим" атамасининг турли талқинларини умумлаштириш (Лв Бабух, Б. C. Герцҳунский, А. Ф. Лосев, В. А. Сластенин,Б. C. Безрукова, БТ Лихачев, Эв Яковлева, Ма Лукашенко, на Селезнева,), бир жараён инсонни сотцализатцион шакллантириш усули сифатида кўриш мумкин, унинг ижтимоий ва маънавий ҳаёти, маданий ўзгариши, инсонни илм-фан, маданият дунёсига кириш усули, характер, ахлоқий фазилатларни шакллантириш,шахсий ва касбий ривожланиш, ижодий шахснинг ўз-ўзини ривожлантириш учун имкониятлар яратишдан иборатдир.
Турли муаллифлар томонидан таклиф этилган "таълим" контсептсиясининг таърифларини ўрганиб чиққандан сўнг (В. А. Сластенин, С. Д. Смирнов, Г. С. Жукова, Э. В. Комарова), уни кўриб чиқиш мумкин бўлган ўқув мақсадларига эришиш, билим, кўникма ва малакага эга бўлишга қаратилган талаба ва ўқитувчининг биргаликдаги фаолияти сифатида ўқув режалари ва дастурлари; инсон тажрибасини ривожлантиришга олиб келадиган талабанинг ташқи ва ички фаолиятини рағбатлантириш ва бошқариш жараёнидир.
Тадқиқотимиз доирасида "касбий таълим"тушунчасини ҳам очиб бериш керак.Ушбу контсептсияни ҳисобга олган муаллифларнинг турли нуқтаи назарлари мавжуд. Батишев, ам Новиков, олий касбий таълим тизимида ва унинг таркибида таркибий қисмлардан бири эканлигини таъкидлайди.
А. Н. Леибович таъкидлаганидек, касбий таълимнинг асосий мақсадларидан бири касбий маҳоратга эга бўлиш учун шароит яратиш фаолияти, унинг манфаатлари ва инсон қобилиятига мувофиқ малака олиш, белгиланган ваколатларни эгаллаш махсус мутахассисликлардир. Ушбу концепцияни психология нуқтаи назаридан ҳисобга олган ҳолда, кўплаб олимлар унинг ажралмас қисми шахсий ривожланиш деб ҳисоблашади.
Шундай қилиб, касбий таълим касбий даражасини ошириш ва профессионал ва шахсий фазилатларни ривожлантириш билан тавсифланади. Талабалар касб-ҳунар таълимидан фарқли ўлароқ, "профессионал" атамаси маълум бир касб-ҳунар соҳасида билим, кўникма, малакани олиш учун бошқариладиган педагогик жараён сифатида талқин этилади.
Касбий таълимнинг психологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, А.К Маркова касбий таълимнинг ҳар бир босқичида муҳим эмаслигини таъкидлайди, фақат маълум билим ва кўникмаларни шакллантиришни таъминлаш, шунингдек, талабанинг шахсий фазилатлари ва қобилиятларини изчил ривожлантириш, ўз-ўзини англаш эҳтиёжлари,муаллиф келажакда мутахассиснинг психологик фазилатларини шакллантириш ва ривожлантириш орқали илгари рағбатлантириш муҳимлигини таъкидлайди.Умумий мотивацион соҳа (касбнинг қиймат йўналишлари, касбнинг маъноси, мотивлари, мақсадлари, ҳис-туйғулари, мослашиши, йўналишни аниқлаш ва кейин унинг асосида – операцион соҳа (профессионал билим, профессионал қобилият, профессионал ҳаракатлар, профессионал фикрлаш, профессионал технологиялар)ни ривожлантириш. Касб-ҳунарга ўқитиш жараёни муайян билим, кўникма, малакага эга бўлиш учун ташкил этилиши керак деб ҳисоблайди, ўқув машғулотлари кенг кўламли муаммоларни ҳал қилиш учун, шу жумладан келажакдаги профессионал фаолият жараёнида муаммоларни ҳал қилиш учун ишлатилиши мумкин. Психология ва педагогика тадқиқотлар касбий таълим контсептсиясининг “касбий йўналиш” тушунчалари билан боғлиқлигини таъкидлади.Ушбу контсептсиянинг қўлланилишига қараб, касбий йўналишнинг турли талқинлари мавжуд. Рус cўзининг тушунарли луғатларида " ориентация "атамаси" ориентация " феълининг маъносидан келиб чиқади: бирор кишига бирор нарсани тушунишга ёрдам бериш; муайян мақсадга, вазифага кимнидир қўйиш; кейинги фаолиятнинг йўналишини кўрсатиш."Буюк энтциклопедик луғат" да ориентация ёшларни касб танлашга тайёрлаш, уни профессионал ўз тақдирини белгилаш ва ишга жойлаштиришга ёрдам беришга қаратилган илмий асосланган тадбирлар тизими сифатида тақдим этилади. Психологияда "ориентация" атамаси "макон" да ўз ўрнини, танлов ҳолатидаги вазиятни аниқлашга келганда ишлатилади.
Биз Н. А. Красноперованинг таклиф қилган таърифига риоя қиламиз, у педагогик маънода шахснинг йўналишини билиш, тушуниш ва бирор нарсани тўғри баҳолаш, муайян объэктив фаолиятни фаоллаштириш, шахсий ривожланиш йўналишини аниқлаш, муаммоли вазиятни таҳлил қилиш ва бу ҳақда маълумот олиш, тегишли ҳаракатларни режалаштириш, уларни назорат қилиш, мақсадга муваффақиятли эришиш ва ҳ.к.
Янги таълим парадигмасининг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат: талабанинг шахсиятини ривожлантириш; ўз тақдирини ўзи белгилаш, ўз-ўзини бошқариш ва ўз-ўзини бошқариш қобилиятига эга бўлган шахс сифатида ўқитилган шахснинг ваколатлари ва ижтимоий аҳамиятга эга фазилатларини шакллантириш, ўз-ўзини англаш; талабаларнинг индивидуал-психологик хусусиятларини, уларнинг ўз-ўзини англашга бўлган эҳтиёжларини ҳисобга олиш; таълимнинг барча даражаларининг узликсизлиги. (умумий, бошланғич, ўрта махсус ва олий).
Касб-ҳунарга ўқитиш жараёнини ўрганадиган бир қатор муаллифлар, кўп ҳолларда чет тилини ўқитиш билан боғлиқ бўлган "профессионал йўналтирилган таълим" каби нарсаларни ажратиб турадилар. Касб-ҳунарга йўналтирилган таълим масаласи-бу мавзу махсус ва доимий кўриб чиқиш талаб этилади, чунки талаба таълим фаолияти мавзусига айланади, натижада келажакда талаб қилинадиган билим, кўникма ва малакарга эга бўлиш касбий фаолияти ва ушбу ёндашувда талабанинг индивидуаллигини ривожлантиришга алоҳида эътибор берилади.
А. А. Вербитский нуқтаи назаридан, бир турдаги фаолиятни (билимни) бошқасига (профессионал) ўтказиш, керакли ва мотивларга мос келадиган ўзгаришларни таъминлайдиган бундай тренингни ташкил этиш керак, ҳаракатлар мақсадлари( ҳаракатлар), воситалар, объэкт ва натижалар, яъни аниқ профессионал йўналишга эга. М. Г. Эвдокимова, А. Набок, ИВ Роберт [70,127,159] га кўра, олий даражадаги профессионал йўналтирилган таълимни амалга ошириш зарурати жамият, маданият, иқтисодиётни ривожлантиришнинг замонавий шароитларида мактаб бир қатор шарт-шароитлар билан белгиланади, улар орасида ижтимоий-иқтисодий ўқув-тарбия жараёнини ташкил этиш методологияси ва технологиялари тизимини тубдан янгилашни талаб қиладиган ўзгаришлар, янги ташкилий шакл ва усулларни доимий равишда излаш зарурияти, профессионал йўналтирилган таълимни талаб қилади.
Касбга йўналтирилган таълимнинг мақсадларидан бири инновацион педагогик, ахборот ва касбга йўналтирилган технологияларни, ўқитиш усуллари ва усулларини бирлаштириб, уни турли соҳаларда мустақил мақсадли фаолиятга жалб қилиш асосида инсоннинг интеллектуал ва ахлоқий ривожланишини таъминлашдан иборат бўлиб, талабаларни турли фаолият турларига (мулоқот, муаммоларни ҳал қилиш, мунозаралар, баҳс-мунозаралар, ижро) киритиш ҳолатларини яратишдир ва уларнинг келажакдаги профессионал фаолияти учун муҳим бўлган шахсий фазилатларини шакллантиришдан иборатдир.
Кўпгина муаллифлар шахсият ва фаолиятнинг яхлит касбий таълим тизимидаги ўзаро алоқаси ва ўзаро таъсирини кўрсатади. Шундай қилиб, Иа Винтер, А. Н. Леонтиев ва С. Л. Рубинштейннинг ғояларини ҳисобга олган ҳолда, шахсият ва фаолият ёки психологик ва педагогик мутахассиснинг "шартли" характеристикалари, чунки ҳар иккала компонент ҳам бир-бири билан узвий боғлиқдир, чунки " шахс” фаолият мавзуси бўлиб хизмат қилади, бу эса, ўз навбатида, мулоқот каби бошқа омиллар билан бир қаторда, унинг шахсий ривожланишихамдир". АК Маркова шахсият ва фаолиятнинг ўзаро таъсири жараёнига ишонади, ўз-ўзини англаш, мотивация, касбнинг меъёрлари ва қадриятларини ўзлаштириш билан бирга келади. Илмий-услубий, психологик-педагогик адабиётларни таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, кўп ҳолларда "профессионал йўналтирилган таълим" атамаси касбий тил бирикмаларини ўрганишга қаратилган чет cўзини ўқитиш жараёнини, мутахассислик бўйича илмий адабиётларни ўқишга, профессионал мулоқотга мурожаат қилиш учун ишлатилади. Шундай қилиб, П. И. Намуна "профессионал йўналтирилган таълим, ўз навбатида, уни ўрганишни талаб қиладиган,келажак касб хусусиятлари билан айтиб чет тилини ўрганиш талабалари ва эҳтиёжларга асосланган таълим," остида тушунади. Галскова, фаолиятнинг профессионал йўналиши биринчи навбатда интизомнинг интеграциясини талаб қилади, деб ҳисоблайди. "Чет тили" профилли фанлар билан; иккинчидан, чет тили ўқитувчисига чет тилини ўз-ўзидан мунтазам равишда тўлдириш воситаси сифатида фойдаланиш учун интерфаол алоқалар асосида келажакдаги мутахассисни ўргатиш вазифасини қўяди. Профессионал билим, шунингдек, профессионал кўникма ва кўникмаларни шакллантириш воситаси сифатида бизга Дмитриенконинг таълим мақсадини ўзгартириш ва чет тилини мутахассисликдан cўзга айлантириш кераклиги ҳақидаги нуқтаи назарига яқин танланган касбнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда мутахассисликлар танлаб олинади.
Психологик ва педагогик адабиётларни ўрганиш шуни кўрсатадики, чет тилини профессионал тарзда ўқитишни ташкил этишда бир қатор психологик ва педагогик вазифаларни ҳал қилиш керак: мақсадни аниқлаш, талабаларни рағбатлантириш, интеграция асосида ўқув материалларини танлаш ва тузиш, психологик хусусиятларни ҳисобга олиштаълим учун самарали ёндашувларни ажратиб кўрсатиш ва қўллаш, ушбу дастурни амалга ошириш учун ташкилий-педагогик шарт-шароитларни яратиш ва амалга ошириш таълимидир. Касб-ҳунарга йўналтирилган таълимнинг мақсадини аниқлаб, қуйидагиларни таъкидлаш керак:
-талабаларнинг ўқув мотивациясини оширишга эътибор. Мотивация масалаларига келсак, бу жараёнда талабаларнинг мотивациясини ошириш муаммоси аниқланди. Тренинг кўплаб тадқиқотларда Г. А. Китайгородская, Н. Р. Мухтарова, Э. С. Полат томонидан талабаларнинг онгли эҳтиёжларини шакллантиришга, касбга йўналтирилган таълимга бўлган эҳтиёжни, доимий психологик ва педагогик таъсирларни шакллантиришга қаратилган ташкилий жараён сифатида қараладиган, бу эса талабанинг ўқув жараёнида юқори даражадаги мотивацияни сақлаб қолишига ёрдам беради.
Чет тилиини профессионал тарзда ўқитишнинг асосий вазифаси-уни ўқитиш мазмуни ва усулларини талабаларнинг амалий эҳтиёжларига яқинлаштиришдир. Аввало, буматериалларни танлаш, танқидий тушуниш, касбий хусусиятларни ҳисобга олиш ва талабаларнинг лексик билими даражасини назарда тутади.
Шундай қилиб, В. В. Левченко, Э. Г. Кашина, дисиплинлерарасı интеграция асосида таълим мазмунини танлаш, тартибга солиш, мувофиқлаштиришни ўз ичига олади,интеграциялашган фан ва дастурлар шаклида ифодаланадиган турли фанларнинг илмий билимлари билан таркибни тўлдириш ва бойитиш ва ўқитувчини мулоқотга киритиш, чет cўзини ўрганишга туртки бериш имконини беради. Л. В. Покушалованинг фикрига кўра, таркибни танлаш ёндашуви инсон фаолиятининг муайян соҳасидаги сўнгги ютуқларга қараcўзиши, талабаларнинг профессионал манфаатларини бевосита акс эттирадиган, уларга берадиган соҳаларда илмий ютуқларни ёритиши керак бу профессионал ўсиш учун имконият яратади.
Лв Юхненко чет тилини ўқитишнинг профессионал йўналишини кўриб чиқади "келажакда мутахассислик бўйича ўқитишнинг мақсадлари, мазмуни, шакллари ва усулларини, касбий ривожланиш учун махсус ташкил этилган жараён" сифатида турли профессионал вазифаларни самарали бажариш учун зарур бўлган кўникма ва шахсий фазилатлар намоён бўлади". Касбга йўналтирилган таълимни ташкил этиш вазифаларидан бири чет тили-контентини бойитиш ва ўқув маълумотларини тузишдир.
Ўқув дастурининг мазмунига кўра, материаллар бўлимлар, блоклар, модуллар бўйича тузилиши мумкин.Бизнинг фикримизча, "бўлим", "блок", "модул"тушунчалари улар бир хил, чунки уларнинг ҳар бири танланган мавзуга мос равишда маълум миқдордаги материални ўрганишдир. Э. В. Лопанова нуқтаи назаридан ўқув жараёнининг модулли имкон берадиган ўқув-услубий адабиётлар ва электрон таълим ресурслари билан талабаларнинг мустақил ишини ошириш мақсадида аудитория ва аудиториядан ташқари юкнинг тузилишини ўзгартиришдир.
Ушбу ёндашув билан маъруза дарсларининг улуши муттасил қисқаради ва амалий (амалиёт, семинар касбий кўникмаларга (малакага) эга бўлишга қаратилган талаба ва ўқитувчининг янада яқинроқ ҳамкорлигини назарда тутадиган машғулотлар, тренинглар сезиларли даражада ўсиб бормоқда. Касб-ҳунарга йўналтирилган чет тилини ўрганиш нуқтаи назаридан талабанинг шахсий хусусиятларини ҳисобга олиш керак: интеллектуал ривожланиш даражаси, чет cўзини ўрганишга тайёрлиги, ўтказиш қобилиятианалитик-синтетик иш, мустақил ишлаш қобилияти.
Талабаларни касбга йўналтирилган ўқитишни ташкил этиш ушбу жараённи амалга ошириш учун самарали ёндашувлар ва шарт-шароитларни талаб қилади. Олий касбий таълимда талабаларнинг инновацион ривожланиши учун малакали ёндошув асосида ўқитиш учун шарт-шароитлар яратилган бўлса, диққат-эътибор касб-ҳунарга қаратилган таълим, билим ва кўникмаларга эга бўлиш, талабаларнинг умумий маданий (ОК) ва касбий малакаларини (ПC) шакллантириш,амалиёт ва таълим назариясини таҳлил қилиш, бу ёки бошқа тадқиқот муаммоларини бир ёндашувда ҳал қилишнинг иложи йўқлиги ҳақидаги хулосага олиб келади.
Педагогик муаммоларни ҳал қилишда замонавий ёндашувлар қоидаларидан комплекс фойдаланиш. Олий мактабнинг замонавий дидактикасида университетда касб-ҳунарга ўқитиш жараёнини ташкил этишнинг қуйидаги методологик ёндашувлари: шахсий ва фаолият, ижтимоий-маданий, фаол, ваколатли, контекстли ёндашув ва бошқалар.Профессионал йўналтирилган контекстда энг муҳим ёндашувлардан чет тилини ўқитиш учун биз шахсий-фаол ва ваколатга эга бўлдик.
Олий мактабда таълим жараёнини ташкил этишга шахсий ва фаол ёндашув Б. Г. Ананиев, И. Л. Беам, Л. Вйготский, В. В. Давйдов, Иа Винтер, А. Н. Леонтиев, С. Л. Рубинштейн, В. Д.Шадриков, шахснинг фаолияти ва бошқа одамлар билан мулоқотда шаклланадиган фаолият мавзуси сифатида қараладиган жойда, характерни белгилайди. Шу билан бирга, фаолиятнинг асосий таркибий қисмлари нутқ ва ноаниқ табиатнинг ҳаракатлари бўлиб, уларнинг сабаблари бор, инсоннинг ривожланишининг асоси ва ҳаракатлантирувчи кучи бўлган ишлаш усули ва натижасидир. Чет тилларни ўқитиш методологиясида таълимга шахсий-фаол ёндашув Иа Зимней томонидан асос солинган. Шахсий ва фаол компонентларни ўрганишга шахсий ва фаол ёндошувда аниқлаш, Иа Зимней таъкидлашича, уларнинг иккаласи ҳам бир-бири билан узвий боғлиқдир, чунки у шахснинг уюшган мақсадли ўқув фаолиятининг предмети бўлиб хизмат қилади, бу эса ўз навбатида, унинг шахсий ривожланишини белгилайди.
Ушбу ёндашув ўқув жараёнини талабаларнинг ўқув фаолияти сифатида ташкил этишни ўз ичига олади, бу жараённи муайян ўқув вазифаларини (билим, тадқиқот, конвертация қилиш, проектив) белгилаш ва ҳал қилиш учун қайта йўналтириш билан шуғулланади.В А. Адолф, ВИ Байденко, ЭФ Зеер, И А. Зимная, А И. Иванов, Вв Краевский, ам Новиков, А.В. Кҳуторская, В.Д каби олимларнинг илмий асарларида Шадриков ва бошқалар касбий таълимда малакали ёндашувни кўриб чиқадилар, бу эса таълимнинг амалий йўналишини кучайтиришга имкон беради. Замонавий таълим дастурларини амалга ошириш шароитида жараён; касбий мақсадга эришиш учун зарур бўлган профессионал ва шахсий ваколатлар тўпламини ўқитиш даврида келажакдаги мутахассисларга эга бўлиш фаолият. В. И. Байденконинг фикрига кўра, ваколатли ёндашув қуйидагиларни амалга оширишга имкон беради.Таълим парадигмасининг ўзгариши контекстида эҳтиёж пайдо бўлади малакавий ёндашувни қўллаш, натижада ваколатлар тўпламини эгаллаш, шунингдек, касбга йўналтирилган таълим қўшимча касб-ҳунарга эга бўлиш учун профилли фанлар билан интеграциялашувини ўз ичига олган хорижий лексик билим ва шахснинг профессионал аҳамиятга эга хусусиятларини шакллантиришдир.Бу ҳолда чет тили касбий ривожланиш воситасидир,талабаларнинг малакаси ва шахсий ва касбий ривожланиши мутахассиснинг муваффақиятли профессионал фаолияти учун зарур шартдир.
Ўтказилган таҳлил бизга "тиббиёт олий ўқув юртининг талабаларини касбга йўналтирилган ўқитиш" контсептсиясининг мазмунини аниқлаштиришга имкон берди, бу биз учун махсус ташкил этилган жараён сифатида қаралади ўқитишнинг мақсади, мазмуни, вазифалари ва усуллари касбга йўналтирилган билимларни, амалий йўналтирилган кўникмаларни, нутқ фаолияти кўникмаларини, профессионал ахборот билан ишлашда клиник фикрлашни, профессионал йўналтирилган вазият муаммоларини ҳал қилишда ривожлантиришга қаратилган. Касб-ҳунарга йўналтирилган талабаларни ўқитишнинг мақсади тиббиёт университети "профессионал йўналтирилган" cўз ваколатини шакллантириш ҳисобланади". Ўрганиш, фаолият, мустақиллик, аналитик ва синтетик иш қобилияти) ва махсус ташкил эҳтиёж ёндашувларни, тамойилларни, ташкилий-педагогик шарт-шароитларни, усулларни, техникани, шунингдек, касбга йўналтирилган таълимнинг мақсадлари ва вазифаларини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш воситаларини ўз ичига олган мақсадли педагогик жараён келажакдаги касбнинг ўзига хос хусусиятларидандир.
1.Чет тилини тилга йўналтирилмаган олий ўқув юртида касбга йўналтирилган ўқитишни ташкил этиш психологик ва педагогик вазифа бўлиб, уни ҳал қилишда талабанинг шахсий хусусиятларини ривожлантиришга таъсир қилувчи психологик омиллар ва касб-ҳунарга йўналтирилган мақсадли ўқув жараёнини ташкил этиш зарурати, шу жумладан шахсий ва фаол ва малакали ёндашувларни ҳисобга олиш керак.
2. "Профессионал йўналтирилган таълим" тушунчаси турли позициялардан кўриб чиқилади ва қуйидаги каби аниқ контсептуал қатор билан боғлиқ"касб-ҳунар таълими", "касбий йўналиш", касбга йўналтирилган таълим эса касбий таълимнинг таркибий қисмидир.
3. "Тиббиёт олий ўқув юртлари талабаларини касбга йўналтирилган ўқитиш" контсептсиясининг моҳияти ва мазмуни аниқланди, биз касбга йўналтирилган билимларни, амалий йўналтирилган кўникмаларни, профессионал ахборот билан ишлашда нутқ фаолияти кўникмаларини ривожлантиришга қаратилган махсус ташкил этилган жараён сифатида касбга йўналтирилган вазият муаммоларини ҳал қилишдир.
4. Касбга йўналтирилган таълимни ташкил этишда ҳал қилиниши керак бўлган вазифалар аниқланди: мақсад, мотивация ва талабаларни бундай таълимга тайёрлиги, ўқув материалларининг мазмунини танлаш ва уни интеграция асосида тузиш, танлаш ушбу таълимни ташкил этиш учун самарали ёндашудир.