Tib termin-2016. p65

?J Mavzularga oid savollar

1. 
   Urg‘u qoidasini bayon eting.
   
2. 
   Bo‘g‘inlarning cho‘ziqlik qoidasini bayon eting.
   
3. 
   Bo‘g‘inlarning qisqalik qoidasini izohlang.
   
4. 
   Tibbiy atamalarda urg‘u qaysi bo‘g‘inlarga qo‘yiladi?
   
5. 
   Unli tovush qachon cho‘ziq o‘qiladi?
   
6. 
   Unli tovush qachon qisqa o‘qiladi?
   

Lotin maqollari va hikmatli so‘zlar
Omne principium diffecile est.
Har bir ish boshlanishidagina qiyin.
Qui scribit, bis legit.
Yozmoq, ikki qayta o‘qimoqdir.
Alit lectio ingenium.
O‘qish aqlni peshlaydi.
11-§. SO‘ZLARNING YASALISHI
So‘z tartibi. Tibbiy atamalarning yasalish usullari
Hozirgi zamon lotin tibbiy atamalari tibbiyotning rivoj-lanishi bilan bog‘liqdir. Qadimgi yunon olimi Buqrot tibbiy atamashunoslikka asos solgan olimdir. Vaqt o‘tishi bilan tibbiy atamalar ko‘pgina yangi so‘zlar bilan boyidi, ko‘pgina atamalar qaytadan ko‘rib chiqildi yoki ma’nosi o‘zgartirildi. Endi u yoki bu atamaning ma’nosini tushunish uchun
24
ko‘pgina atamaning tarkibiy qismini farqlash bilangina cheklanib qolmasdan, ularning ma’nosini ham bilish kerak, buning uchun so‘z tarkibini bilish zarur. Har bir so‘zni, agar u faqat yordamchi so‘z bo‘lmasa, ma’noli qismlarga ajratish mumkin: old qo‘shimcha, o‘zak, so‘z yasovchi qo‘shimcha va tugallanma.
O‘zak deb, so‘zning tub ma’nosini bildiradigan, biror qo‘shimcha olmagan qismiga aytiladi. Masalan:
Medicus — shifokor
medicina — tibbiyot
medicinalis — tibbiy
Bu atamalarda umumiy o‘zak medic hisoblanadi. O‘zak oldida kelib, unga yangi ma’no beradigan qismiga old qo‘shimcha deyiladi:
Intercostalis — qovurg‘alar oralig‘iga qarashli
intervertebralis — umurtqalar oralig‘iga oid
interosseus — suyaklar oralig‘iga tegishli
Bu atamalarda old qo‘shimcha inter hisoblanadi. O‘zakdan keyin kelib, so‘zga yangi ma’no beruvchi qismiga so‘z yasovchi qo‘shimcha deyiladi:
costalis — qovurg‘aga tegishli
vertabralis — umurtqaga tegishli
Bu yerda so‘z yasovchi qo‘shimcha alis hisoblanadi.
So‘zning turlanish yoki tuslanishdagi o‘zgaruvchan qis-miga tugallanma deyiladi:
Succus purus — toza shira
aqua pura — toza suv
unguentum purum — toza surtma
25
Bu atamalarda -us, -a, -um tugallanmalardir. Atamaning asosiy ma’nosini bildiruvchi, so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar olmagan qismiga negiz deyiladi:

costa
vertebra
intervertebralis
(negiz—cost)
(negiz—vertebr)
(negiz—intervertebr)

Lotin tili anatomik va farmatsevtik atamalarda, yunon tili klinik atamalarda ko‘p uchraydi.
Ko‘p atamalar bog‘lovchi unli harf yordamida va unsiz ikkita negizning qo‘shilishi bilan hosil bo‘ladi:

Psychotherapia	— ruhiy kasallikni davolash
psyshe	— ruh
therapia	— davolash
Oncologia	— o‘smalarni o‘rganuvchi fan
onco	— o‘sma
logia	— fan
Dermatologia	— teri kasalliklarini o‘rga-
	nuvchi fan
dermat	— teri
logia	— fan

Ko‘pchilik murakkablashtirilgan dorilarning nomi qis-qartirilgan murakkab so‘zlardan iborat bo‘ladi. Ular shu murakkablashtirilgan dori tarkibiga kiradigan dorilarning nomini qisqartirish asosida tuziladi. Misollar:

Tempalginum	— tempalgin
Tempidonum	— temp
Analginum	— algin
Calmaginum	— kalmagin
Calcium	— cal
Magnium	— magni
Coffetaminum	— kofetamin
Coffeinum	— coffe
Ergotaminum	— tamin

26

Tibbiy atamalarning yasalishida qo‘llaniladigan asosiy so‘z yasovchi qo‘shimchalar

So‘z yasovchi qo‘-
shimcha		Ma’nosi	Misolla
Lotincha	Yunoncha
1	2	3		4
in-, im-	a-, an-	inkor etish,		impotentia—jinsiy zaiflik
		sifatsiz		Analginum — og‘riq qoldi-ruvchi dori invalidus — kuchsiz, majruh
contra-	anti-	qarshi		Contraceptinum—homilaga qarshi dori antifebrilis — isitmaga qarshi
-dol-	-alg-	og‘riq		neuralgia- asab kasalligi Promedolum-og‘riqqol-diruvchi dori
	dys-	a’zo faoli-yatining bu-zilishi		dyspnoe - nafas qisishi
	-aesths-	sezish		anaesthesia— og‘riqsizlan tirish usulining umumiy nomi
	-arthr-	bo‘g‘in		arthralgia— bo‘g‘im og‘rig‘
cor(d)-	-card (i)	yurak		Corazolum — yurakdoris cardio lgia— asab kasalligi natijasida yurakning xastalanishi
-bili-	-chol (e)-	jigar o‘ti		Bilitrastum — rentgen orqal o‘t pufagini tekshirish uchun qo‘llaniladigan rangli modda cholecystitis — o‘t pufagin ng yallig‘lanishi
	-cyst-	pufak		cystitis — siydikpufaginin yallig‘lanishi
	-derma-,	teri		dermatitis — teri yallig‘la-
	dermat-			nishi dermatologia — teri kasallik-larini o‘rganuvchi fan

27
Jadvalning davomi

1	2	3	4
	-ectomia-	kesib tashlash	nephrectomia— buyrakni kesib olib tashlash tonsillectomia — bodomsimon bezni kesib olib tashlash
intra-	endo-	ichki, ichidagi	endonasalis — burun ichi intravenosus — ko‘k tomir ichidagi
	enter	ingichka ichak	enteritis — ingichka ichak yallig‘-
		ustida, ustki	lanishi
	epi-	qism, keyin	epidermis — teri ustki qavati epicrisis — favquloddagi keskin holatdan keyin, kasallikhaqidagi oxirgi (keyingi) fikr-muloha-zalar
	-gaster-	me’da,	gastritis — me’da shilliq par-
		oshqozon	dasining yallig‘lanishi
	haem (o)	qon	haemostaticus — qon to‘xtatuvchi
	-aemia-	orasi	anaemia — kamqonlik intercostalis — qovurg‘alar ora-
inter-	-itis-	yallig‘lanish	lig‘iga oid
	-logia-	fan	bronchitis — bronx yallig‘lanishi oncologia—o‘smalarni o‘rga-nuvchi fan
trans-	-meta-	joyidan	metastasis—og‘riqning bir
		ko‘chirish,	a’zodan ikkinchi a’zoga o‘tishi
		o‘zgartirish	transfusio — quyish transplantatio— biron-bir a’zoni kesib olib, boshqa joyga o‘tkazis
	nephr-	buyrak	nephritis — buyrakning yallig‘-lanishi
	-neur-	asab	neuralgia— asab kasalligi
	-onco-	o‘sma	oncologia— o‘smalarni o‘r-ganuvchi fan
	-oma-	quloq	osteoma— suyak to‘qimalaridan
	-ot-	yonida, o‘x-	o‘suvchi o‘sma
	-para-	shash, at-	otitis — quloq yallig‘lanishi
		rofida	paracentralis — markaz atrofida

28
Jadvalning davomi

1	2	3	4
			parasternalis — ko‘krak yonida paratyphus — ich terlama-ga o‘xshash kasallik
	-pathia-	kasallik	apathia— befarqlikholati pathologia—kasalliklar ha-qidagi fan
	-phil(ia)-	mayl, holat	haemophilia — qon oqishi-ga moyillik spasmophilia — titrab qaq-shashlik holati
	-peri-	atrofida,	pericardium — yurak xalta-
		yonida, ustida	chasi periosteum — suyak usti pardasi
	-proct-	to‘g‘ri ichak	proctitis — to‘g‘ri ichak shilliq pardasining yal-lig‘lanishi
	-rect(o)-		rectoscopia — to‘g‘ri ichakni tekshirish
re-		qayta,	reanimatio — qayta tiril-
		yangidan tekshirish	tirish
	-scopia		gastroscopia— me’da bo‘shlig‘ini tekshirish
-stomia		jarrohlik	nephrostomia—buyrakdan
		yo‘li bilan sun’iy teshik ochish	sun’iy teshikochish
	-therapia	davolash	hydrotherapia—suv bilan
	-tomia	kesish	davolash
	-tonia	bosim	tracheotomia—kekirdakni
	-trophia	oziqlanish	kesish
		siydik	hypertonia—qon bosimining
-ur (ia)			ko‘tarilishi atrophia—oriqlash dysuria—siydikchiqishining qiyinlashuvi diureticus—siydikhaydovchi

29

ш
17-mashq. Quyidagi so‘z yasovchi qo‘shimchalarni ma’nosiga qarab joylashtiring va o‘qing:

u

alg	— quloq
arthr	— yurak
cardi	— bo‘g‘in
chole	— pufak
cyst	— ichki
endo	— o‘t
itis	— o‘sma
gastr	— buyrak
dermat	— og‘riq
contra	— yallig‘lanish
aesthes	— me’da
nephr	— teri
oma	— qarshi
ot	— sezgi
18-mashq. Quyidagi tibbiy atamalarni ma’nosiga qarab
o‘z o‘rniga qo‘yib chiqing va o‘qing:
atrophia	— qon bosimining ko‘tarilishi
reanimatio	— siydik chiqishining
	qiyinlashuvi
hydrotherapia	— o‘smalarni o‘rganuvchi fan
dysuria	— asab kasalligi
Corazolum	— oriqlash
intravenosus	— qayta tiriltirish
gastritis	— suv bilan davolash
neuralgia	— yurak dorisi
oncologia	— ko‘k tomir ichidagi
hypertonia	— oshqozon shilliq pardasining
	yallig‘lanishi

ш
19-mashq. Quyidagi atamalarni lotin tilida yozing va o‘qing:
(Analginum), (invalidus), (dermatologiya), (tempal-ginum), (kalmaginum), (neuralgia), (koftaminum), (onkologia), (interkostalis), (antipirinum), (korazolum), (dispnoe), (anemia), (hidroterapia).

30

ш
20-mashq. Quyidagi so‘z birikmalaridan tibbiy atama yasang va ma’nosini aniqlang.

Haemato— Bio— Deonto — Onco— Physio— Epidemio— Curorto — Balneo— Angio— Morpho —

—logia
Pharmaco— Sexo— Reanimato — Stomato—
Toxico—
Parasito —
Surdo —
Cyto —
Audio—
Histo —
—logia

_^l
Mavzularga oid savollar

1. 
   Lotincha so‘z yasovchi qanday qo‘shimchalarni bilasiz?
   
2. 
   Yunoncha so‘z yasovchi qanday qo‘shimchalarni bilasiz?
   

1. 
   Anatomik va farmatsevtik atamalarda qaysi so‘z ko‘proq ishlatiladi?
   

3. 
   Klinik atamalarda qaysi til ustun turadi?
   
4. 
   Murakkab atamalar qanday yasaladi?
   
5. 
   Murakkablashtirilgan dori nomlari qanday yasaladi?
   

Mustaqil o‘rganish uchun