The innovative methods in teaching foreign languages: the role of skill and translation in teaching namangan, uzbekistan

Saidumar Saidaliyev, NamDU professori 
DIESTERWEG CHET TILLARNI O`RGANISH VA 
O`RGATISH HAQIDA 
Atoqli nemis pedagogi Friedrich Wilhelm Adolph Diesterweg (1790-1866) XIX 
asr o`rtalaridagi german burjua-demokratik pedagogikasining ilg`or namoyondalaridan 
biridir. 
Diesterweg o`z asarlarida nazariy fikrlarni bayon etish bilan barobar, ularni 
amalda sinab ko`rish uchun darsliklar yaratib, ulkan ishlar qildi. Maktab muallimlari 
uni o`zlarining ustozlari sifatida juda qadrlaganlar. Shuning uchun ham Diesterweg 
“nemis o`qituvchilarining o`qituvchisi” degan unvonga sazovor bo`lgan.
Diesterweg o`z asarlarida umuminsoniy tarbiya g`oyasini yoqlab chiqdiva 
takomillashib boruvch ta`lim didaktikasini yaratdi. Uning fikricha, maktabning vazifasi 
ongli va insonparvar kishilarni tarbiyalashdan iborat bo`lib, u tarbiyalagan shaxs uchun 
o`z xalqiga xizmat qilish eng oily ezgu ish bo`lishi lozim.
Har qanday ta`lim tarbiyalanuvchining tabiiy kamol topishiga qarab olib 
borilishi, unda o`quvchining yoshi, jinsi va o`ziga hos hususiyatlari – diqqati, xotirasi, 
dunyoqarashi va boshqa individual belgilari hisobga olinishi lozim. Shu bilan birga 
uning asarlarida tarbiyada madaniy uyg`unlik ham katta ahamiyatga ega ekanligi, ya`ni, 
tarbiyalanuvchi tug`ilib o`sgan joy, davr va shart sharoitlar e`tiborga olinishi kerakligi 
ta`kidlanadi.Eng muhimi, o`quvchida mustaqillik va tashabbuskorlik tuyg`ularini 
tarbiyalash katta ahamiyatga ega ekanligi uqdiriladi. 
Diesterweg fikricha, har qanday ta`lim o`quvchilarni rivojlantirishi vakamol 
toptirishi, o`quv predmeti esa o`quvchilarni mustaqil ishlashga, sohaga oid 
ko`nikmalarni shakllantirishga va malakalarni rivojlantirishga, aqliy kuch va 
qobiliyatini o`stirishga xizmat qilishi kerak. Muallim bolalardagi barcha sezgi 
organlarining o`sishiga alohida e`tabor berishi lozim.Diesterweg bu borada 
didaktikaning 33 qonunini kashf etdi.Ulardan bugungi kun uchun eng dolzarblari 
sifatida ta`limning bola tabiatiga mosligi, uyg`unligi, individualligi, misollardan 
qoidalarga, narsa, hodisalardan ularning nomiga, oddiylikdan murakkablikka, quyidan 
yuqoriga, yaqindan uzoqqa, yengildan og`irga, tanishdan notanishga qarab borish 
kabilar misol bo`ladi.
Diesterweg taqdim qilinayotgan o`quv materialini mustahkam o`zlashtirishga 
alohida e`tabor berdi.Buning uchun o`quvchi materialni ongli ravishda o`zlashtirib 
olishi katta ahmiyatga ega ekanligi, o`quvchilar uning mohiyatini aniq-ravshan tushunib 
olishlari, tushunganlikning belgisi sifatida uni amalda qo`llay olish malakalarini 
namoyish qiluvchi mashqlar bajarishlari, materialni unutmasligi, unutmaslikni 
taminlash uchun esa uni tez-tez takrorlab turish lozimligini uqdirdi. Uning fikricha, har 
qanday o`quv amali tarbiyaviy bo`lishi, u o`quvchining aqliy kuchlarini 

---

67
rivojlantiribgina qolmasdan, balki shaxsning irodasini, sezgilarini, xulq-atvorini ham 
kamol toptirishi kerak. 
Diesterwegning fikricha, ta`lim metodining samaradorligi uning o`quvchilar 
aqliy kuchlarini qo`zg`ata olish darajasi bilan belgilanadi. Agar metod o`quvchilarni 
ma`lumotni shunchaki idrok qilishga, yoki passivlikka odatlantirsa, bu yomon metoddir, 
agar o`quvchilarda faollik va tashabbuskorlikni qo`zg`ata o`lsa u yaxshi metoddir. 
Shuning uchun ham muallim oquvchilarni faollashtiruvchi usullardan keng 
foydalanishi, masalan, ularga qidirish, chamalab ko`rish, mulohaza qilish va nihoyat 
topish imkonini berishi lozim. Diesterwegning fikricha, yomon o`qituvchi haqiqatni 
aytib beradi, yaxshisi esa uni topishni o`rgatadi. Agar bu fikrni tillarni o`rganish va 
o`rgatishga tadbiq qilinsa, o`quvchilarga tilni o`rgatish emas, balki til o`rganishni 
o`rgatish lozimligi ayon bo`ladi, chunki tilni o`rgatib bo`lmaydi, uni faqat o`rganish 
mumkin. Agar o`quvchi matndagi biron so`zning tarjimasini bilmasa, uni har safar 
muallimning o`zi aytib berishi yaramaydi, bu holda o`quvchi so`zni tez unutadi. 
O`quvchi so`z ma`nosini ochishning boshqa usullaridan foydalansa, masalan, ma`noni 
kontekstdan aniqlasa, jumla mazmunidan kelib chiqib bilib olsa, yoki lug`at yordamida 
topib olsa, so`z haqidagi boshqa ma`lumotlarni ham bilib oladi, so`z uning xotirasida 
uzoq saqlanib qoladi.
Ma`lumki chet tilni o`rganishdan maqsad shu til vositasida muomala qilish, ya`ni 
chet tildagi nutqni tinglab tushuna olish, oz fikrini og`zaki va yozma ravishda bayon 
qila olish va chet tildagi yozma axborotni o`qib tushuna olishdan iboratdir. Yoqoridagi 
faoliyat turlari muomalani ta`minlash uchun xizmat qiladi.Bu chet til predmetining 
kommunikativ maqsadini amalga oshirish uchun muhimdir. Bu maqsadga erishish, 
birinchi navbatda, til hodisalarini o`zlashtirib olishni va ular haqida bilimga ega 
bo`lishni taqozo etadi. Chet til ta`limining provard maqsadi til ishoralari orqali ma`lum 
mavzular asosida muayyan nutqiy vaziyatda unga mos ravishda nutq faoliyatining 
turlarida muomala qila olishdan iborat bo`lgan aqliy faoliyatni amalga oshira olishdir. 
O`quvchilarni, ayniqsa chet til darslarida, itoat bilan tinglashga emas, balki tanqidiy 
tinglashga, o`z fikrini bayon qilishga o`rgatish kerak.
Diesterwegning fikricha, ta`limning muvaffaqiyatini darslik yoki metod emas, 
balki muallim belgilaydi. Yaxshi o`qituvchi o`z fani va uni o`qitish metodikasini yaxshi 
egallagan bo`lishi, o`quvchilarni sevishi, g`ayrat bilan dars o`tishi, o`quvchilarni har 
tamonlama qo`llab-quvvatlashi lozim. O`qituvchi har doim o`z ustida ishlashi, 
talabchan bo`lishi, talabchanlik, birinchi navbatda, o`ziga, ijodkorligiga, kasbiga va 
o`quvchilarga bo`lgan muhabbati va munosabatiga qaratilishi kerak. 
Diesterweg fikricha, o`quvchilar yurakdan bir marta kulmagan dars, haqiqiy dars 
emas. Shuning uchun ham o`quvchilar darsda o`zlarini erkin his qilishlari, erkin fikrlash 
bilan bog`liq bo`lgan barcha cheklovlardan holi bo`lishlari lozim. Bu ta`lim-tarbiya 
samaradorligini belgilovchi omillarda biri hisoblanadi. 
Taniqli nemis pedagogi A.Diesterwegning ta`lim-tarbiya haqidagi nazariy 
qarashlari va amaliy tavsiyalari nafaqat chet tillarni o`rganish va o`rgatish borasida, baki 
boshqa o`quv predmetlari uchun ham muhim manba bo`lishi bilan qimmatlidir.