Texnologiyasi

DORI  TURLARI  TEXNOLOGIYASINING 
ASOSIY  QOIDA VA QO‘LLANMALARI
Farmakopeya
Davlat  Farmakopeyasi  dorivor  moddalar  sifatini  bclgilovchi  majburiy 
umumdavlat  standartlari  va  ko'rsatmalarining  yig‘indisini  o‘z  ichiga 
oladi.
Davlat  Farmakopeyasi  (DF)  Sovet  Ittifoqining  dori  va  dorivor 
moddalarga  aloqasi  bo‘Igan  hamma  tashkilotlari  uchun  qonuniy  xa- 
rakterga  ega.  DFning  ko'rsatmalari  harcha  tibbiyot  muassasalari  uchun 
majburiydir.
Dorilar  tayyorlash,  sifatini  aniqlash,  saqlash  va  berishda  Davlat 
Farmakopeyasi asosiy qo'llanma hisoblanadi.
«Farmakopeya»  grekcha  ikkita  so‘zdan  tashkil  topgan:  Pharmakon  -  
dori yoki  zahar, poeio -  tayyorlash.
Farmakopeya — eng ko‘p ahamiyatga ega  bo'lgan  dorivor moddalar va 
ayrim dori  turlarini  tayyorlash qoidalarini o‘z ichiga oladi.
Birinchi  rus  Farmakopeyasi,  boshqa  davlatlardagi  kabi,  Rossiyada 
ham  lotin  tilida  bosilib  chiqqan.  Keyinchalik  bir  necha  marta  Harbiy 
Farmakopeya nashr etilgan  (1  nashri  1765-yilda).
1-rasm.
46
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Hozirgi  vaqtda  deyarli  hamma  mamlakatlarniDg  o‘z  Farmakopcyasi 
bor.  Har  bir  Davlat  Farmakopeyasi  mazkur  davlatning  farmatsiya  va 
tibbiyot yutuqlarini  aks ettiradi.
Rossiyada Farmakopeyaning 1  nashri  1866-yiIda,  II  nashri  1871-yilda, 
III  nashri  1880-yilda,  IV  nashri  1891-yilda,  V  nashri  1902-yilda,  VI 
nashri  1910-yilda  nashr  etilgan.  Yuqorida  ko'rsatilgan  Farmakopeyalarni 
tuzishda  rus  olimlardan  akad.  N.K. Karpinskiy,  I.I.  Lcpexin,  rus 
fitotcrapiya  va  tibbiyot  botanikasining  asoschisi  N.M. Maksimovich-Am- 
bodik,  akad.  V.M.  Severgin,  prof,  Yu.K. Trapp,  V.A. Tixomirovlar  faol 
ishtirok etishgan.
1925-yilda  Sovet  Ittifoqining  birinchi  Farmakopeyasi  «Davlat 
Farmakopeyasi»  nomi  bilan  vujudga  keldi.  Ilgarigi  izchillikni  saqlab 
qolish  maqsadida  bunga  VII  tartib  soni  berildi.  Bu  Farmakopeya  1929, 
1934,  1937-yillarda  qayta  nashr  qilindi  (keyingi  nashrlariga  qisman 
o'zgartirishlar kiritildi).
1946-yilda  VIII  Davlat  Farmakopeyasi  bosib  chiqarildi,  1952-yilda 
esa  qayta  nashr qilindi  va  xuddi  shu  yili  VIII  Davlat  Farmakopcyasining 
I  qo‘shimchasi  nashr etildi.
1961-yilda  Davlat  Farmakopeyasining  IX  nashri  1968-yilda  csa  X 
nashri  bunyodga  keldi  va u  1969-yilning  1  iyulidan kuchga kirdi.
X  Davlat  Farmakopeyasining  chiqarilishi  ilg'or  sovet  fani  va 
texnikasining  yangi  dorivor  moddalarni  topish,  xomashyolarni,  dorivor 
moddalar  va  dorilarni  o‘rganish,  sintcz  qilish,  ularni  tayyorlash  usullarni 
takomillashtirish,  ularga  bo'lgan  talabchanlikni  oshishi  preparatlarni 
kontrol  qilishda  yangi  metodlarning  ishlab  chiqarilishi  yoMida  olib 
borilgan  ishlarni  yorqin namoyishidir.
DFning  X  nashrini  ishlashda  farmokopeya  komitetining  raisi, 
tibbiyot  fanlari  akademiyasining  muxbir  azosi,  prof.  M.D.  Mashkovskiy, 
professorlardan  A.F.  Gammerman,  PL. Senov,  V.V. Vasilyeva,  G.Ya. Ro- 
zcnberg,  O.G.  Andjaparise,  fan  doktori  A.E  Tebyakina,  katta  ilmiy xodim 
M.E. Shub  fan  kandidatlari  V.S.  Lctina,  A.I.  Briskin va  V.A.  Zasosovlarni 
faol  ishtirokchilar qatorida ko‘rsatish mumkin
Pirovardida  shuni  aytish  kcrakki,  DF  farmatsiyaning  hamma  sohalari 
uchun,  jumladan  dori  turlari  texnologiyasi  uchun  ham  juda  katta 
ahamiyatga  cga.  Bunday  zarur  qo'llanma  har  bir  dorixona  farmatscvtida 
laboratoriya  va  zavodlarda,  albatta  bo‘lishi  zarur.  DFga  kirgan  barcha 
dori  moddalar,  preparatlar  va  boshqa  tayyor dori  turlari  ofitsina  (lotincha
47
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

officina  -   dorixona)  deb  yuritiladi.  Farmakopeyaga  kiritilmagan  dori 
moddalar  esa  offitsinal  boMmagan  dori  moddalar  deb  yuritilib,  ularni 
tartibga  solish  boshqa  hujjatlar,  ko‘rsatma,  qo'llanmalar  orqali  olib 
boriladi.
X  Davlat  Farmakopeyasidan  foydalanishda  quyidagi  asosiy  qoida  va 
qoMlanmalarga  rioya qilish kerak.
1.  Harorat Selsiy gradusi bo‘yicha ko'rsatilgan.
2.  «Sovuq», «salqin» deb ko'rsatilgan bo‘lsa  12-15° Cni, «iliq» deyilsa 
40-50°  Cni,  «issiq»  deyilsa  80-90“  Cni  tushunish  kerak.  Uy  harorati  deb 
18-20° C  tushuniladi.
3.  Suv hammomi  harorati deb 98-100° C tushuniladi.
4.  «Chast»  (qism)  deb  ko‘rsatilgan  bo'lsa,  miqdoriy  qismni  tushunish 
kerak.
5.  Eritmalarni  tayyorlash  uchun  erituvchi  ko'rsatilmagan  bo'lsa,  suvli 
eritmalar ko'zda tutiladi.
6.  «Suv»  dcb  ko'rsatilgan  bo'lib,  boshqa  hech  qanday  ko‘rsatma 
bo'Imasa,  distillangan  suv ishlatish  lozim.
7.  «Spirt»  deb  ko'rsatilgan  bo‘lsa,  etil  spirtini  tushunish  va  protsenti 
ko'rsatilmagan  boMsa,  90%  li  spirtni  ishlatish  kerak (hajmiy protsentdan).
8.  Eritmalarning  konsentratsiyalarini  ifodalashda  1:10,  1:2  va  hokazo 
nisbatlarni  1  qism  modda  ko'rsatilgan  hajmdagi  eritmaning  tarkibida  deb 
tushunish  kerak.  Masalan,  1:10  deyilsa,  I  g  modda  eritilib,  10  ml  gacha 
erituvchi  qo'shilgan  boMishi  zarur.
9.  Preparatlarning  spirtini  aniqlash  kerakligi  yozilgan  boMsa,  spirtni 
hajmiy protsentda tushunish  lozim.
10.  Eritmalarni  analiz  qilishda  ularning  protsenti  ko'rsatilmagan 
boMsa,  miqdor -  hajmiy  protsent,  deb bilish kerak.
11.  Kislotali  yoki  ishqorli  muhitni  aniqashda  indikator  ko'rsatilmasa, 
lakmusda  foydalaniladi
12.  Tortib  olishda  aniq  miqdor  deyilgan  bo'lmasa,  moddalarni 
0,01  g  aniqlikgacha,  agar  aniq  miqdor  deyilsa,  0,0002  aniqlikgacha 
analitik  tarozida  tortish kerak.
13.  Doimiy og'irlik deyilsa,  keyingi  har ikki  tortishdagi  farq  0,0005  g 
dan  oshmasligi  lozim.
14.  Preparatlarning  hidi  upakovkalardan  yangi  ochilgan  1-2  g 
preparatni  botiq  shishachaga  bir  tekis  solib  2  daqiqadan  so*ng  4 -6   sm 
masofadan hidlash  yoMi  bilan aniqlanadi.
48
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

15.  Tomchi  o'lchagich  deyilgan  ho‘lsa,  1  ml  suvni  20°C  da 20  tomchi 
beradigan standart tomchi  o'lchagichni  tushunish  kerak.
16.  Oorivor  o'simlik  mahsulotlarida  ta'sir  etuvchi  moddalarni 
aniqlashda,  ularning  protjenti  mahsulotning  absolut  quruq  holatiga 
nisbatan hisoblanadi.
X  Davlat  Farmakopeyasini  nashr  qilishda  IX  DFning  chiqarilishi 
munosabati  bilan  SogMiqni  saqlash  vazirligi  qoshidagi  Farmakopeya 
komitctiga kelgan barcha mulohaza va maslahatlar hisobga olingan.
X  Davlat  Farmakopeyaga  yangidan  kiritilgan  preparatlarning  ham- 
masi  institutlar  va  laboratoriyalarda  eksperimental  ilmiy  ishlar  asosida 
tekshirilgan.
Davlat  Farmakopeyasining  X  nashri  kirish  qismi  2  asosiy  qism  va 
ilova (qo'shimcha) dan  iborat.
Kirish  qismida  so‘z  boshi  Farmakopcya  komitetining  sostavi,  Farma- 
kopeya  komiteti  komissiyasining  tarkibi  Farmakopeyadan  foydalanish- 
ning  asosiy  qoidalari,  qisqartirishlar,  X  Davlat  Farmakopeyaga  yangidan 
kiritilgan  preparatlar  ro'yxati  IX  DFda  bo'lgan  va  X  DFga  kiritilmagan 
maqolalar  ro'yxati,  preparatlarning  lotin  va  rus  tilida  boMgan  asosiy 
o‘zgarishlar  ro‘yxati  (IX  DF  nashriga  nisbatan),  zaharli  va  kuchli  ta'sir 
etuvchi  moddalar  va  ularni  saqlash  qoidalari  («A»,  «B»,  ro‘yxati) 
berilgan.  Davlat  Farmakopeyasining  1-qismi  dori  moddalar  va  xom- 
ashyolarga  (dorivor  o'simlik  mahsulotlari)  tegishli  alohida  va  umimiy 
(poroshoklarga  damlama  va  qaynatmalar  tabletkalar,  nastoykalar  va 
hokazo)  ko'rsatmalarni  o‘z  ichiga  oladi.  Bu  qismda  birinchi  marta  «ko‘z 
tomchilari»  va «granulalar» umumiy  maqolasi  keltirilgan.
DFning  II  qismi  prcparatlarni  kimyoviy,  fizik-kimyoviy,  farmakologik 
va  biologik  metodlar  bilan  tekshirish  usullarini,  reaktivlar  titrlangan 
eritmalarni  tayyorlash  va ularning  har  birini  o‘ziga xos  va  alohida yoMlar 
bilan  tekshirish  metodlarini  o‘z  ichiga  oladi.  Bu  qismda  preparatlarning 
chinligini  aniqlash  uchun  umumiy  reaksiyalar,  preparatlarning  tozaligini, 
eruvchanligini  tiniqligi  va  loyqalanish  darajasini,  crish,  qaynash  va  qotish 
tempcraturasini  aniqlash  usullari batafsil  yoritilgan.
Bu  qism  bozirgi  zamonning  eng  ilg'or  fizik  va  kimyoviy  usullari  -  
kolorimetrik,  spektrofotomctrik,  potensiometrik,  kompleksonometrik, 
nitritometrik, xromotografik usullar va  hokazolarni  o‘z  ichiga oladi.
II  qismda,  shuningdek,  farmatsevtika  prcparatlarida  spirt  miqdorini, 
mahsulotlarda  ekstraktiv  moddalarni,  burushtiruvchi  moddalar  va  efir
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

moylarini  aniqlash,  preparatlarni  maydaiash  va  elash,  steriiizatsiya  qilish 
usullari  keltirilgan.
Davlat  Farmakopeyasining  II  qismiga  birinchi  marta  bakterial 
preparatlarni  analiz  qilish  usuli,  vaksina,  zardob  va  anatoksinlarni  kontrol 
qilishda  kimyoviy  metodlar,  biologik  tekshirish  natijalarining  statistik 
analizi  degan  umumiy  maqola kiritildi.
Davlat  Farmakopeyasining  ilova  qismi  ham  ancha  kcngaytirilgan 
bo‘lib,  unga  quyidagilar  kiradi:  atom  og'irligi,  ayrim  suyuq  prepa- 
ratlarning  1  g  va  I  ml  dagi  tomchilar  soni jadvali,  natriy  xlorid  bo'yicha 
moddalarning  izotonik  ekvivalent  jadvali,  kislotalar,  ishqorlar,  ammiak 
va  glitserin  suvli  eritmalarining  zichlik  jadvali,  spirtni  suyultirish  -  
alkogolemmetriya  jadvallari,  turli  erituvchilarning  pKi,  kislotalarning 
turli  erituvchilardagi  pKa  va  asoslarning  turli  erituvchilardagi  pKa 
darajasi,  suvning  absolut  qovushqoqligi,  zaharli  va  kuchli  ta'sir  qiluvchi 
dori  moddalarning  kattalar  va  bolalar  uchun  yuqori  bir  martalik  va 
sutkalik  dozalari,  hayvonlarda  kcng  qo'llaniladigan  dori  moddalarning 
tuzatilgan  va qayta  koVib chiqilgan  bir martalik dozalar jadvallari.
X  DFning  I  qismida  dori  moddalarning  nomlari  lotin  alfaviti 
bo'yicha  keltirilgan.  Dori  turlari  to‘g‘risida  berilgan  umumiy  maqolalar 
bundan  mustasno  bo‘lib,  bu  maqolalar  (inyeksiya  uchun  ishlatiladigan 
eritmalar,  tabletkalar,  surtmalar)  har  qaysi  asosiy  dori  moddadan  keyin 
berilgan.  Masalan,  askorbin  kislola  (vitamin  S)ning  poroshogi  X  DFning 
6-moddasida,  inyeksiya  uchun  tayyorlangan  5%  li  eritmasi  7-moddasida, 
0,05  g  li  tabletkasi  csa  8-moddasida bayon etilgan  va hokazo.
DFda  sarlavha  lotin  tilida  berilib,  so'ngra  preparatning  ruscha  nomi 
(tarjimasi),  lotincha  va  ruscha  sinonimlari  (ma'nodosh,  ikkinchi  darajali 
nomi)  va  xalqaro  lotincha  nomi  beriladi.  Xalqaro  lotincha  nomi  yoniga 
shartli  belgi  qo'yilib  ruschaga tarjima qilinmagan.
Masalan:  Amidopyrinum 
Amidopirin 
Pyramidonum 
Piromidon
Aminopxenanozonum
Bulardan  keyin  kimyoviy  moddaning  struktura  va  yig'indi  for- 
mulalari  molekular  og'irligi,  xususiyati,  eruvchanligi,  chinligi  va  tozali- 
gini  aniqlash,  miqdor  analizi,  saqlash  qoidalari,  zaharli  va  kuchli  ta'sir
50
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

etuvchi  dori  moddalar  uchun  kattalarga  bcriladigan  ]  martalik  va 
sutkalik  yuqori dozalari,  ishlatilishi,  ayrim hollarda eslatmalar keltiriladi.
Davlat  Farmakopcyasining  X  nashri  dori  moddalarga  taalluqli  707  ta 
xususiy  modda va 31  ta umumiy moddaga ega.
Gu  Farmakopeyaga  IX  DFdagi  235  ta  modda  kiritilmay  qoldirildi 
va  yangidan  219  ta  xususiy  va  4  ta  umumiy  maqolalar  kiritildi.  Bundan 
tashqari,  vcterinariyada qoMlaniladigan  vaksina va zardoblarga tegishli  28 
ta maqola ham  X DFga kiritilmadi.
X  DF  turli  terapcvtik  xususiyatlarga  ega  bolgan  yangi  sintetik 
preparatlar:  antibiotiklar,  vitaminlar,  gormonlar  va  boshqa  guruh  dori- 
darmonlar bilan  boyitildi.