Texnologiyalari va

Yettinchi nashr
Unixning yagona soʻnggi versiyasi edi. 
Aynan u yerda zamonaviyga yaqin buyruqlar satri tarjimoni boʻlgan „Bourne 
shell“ mavjud edi. 
1980-yillarning boshida Bell labaratoriyasiga egalik qilgan AT&T Unix 
qiymatini tan oldi va operatsion tizimning tijorat versiyasini yaratishni boshladi. 
1982-yilda sotuvga chiqarilgan ushbu versiya 
UNIX System III
deb nomlandi va 
tizimning yettinchi versiyasiga asoslangan edi. 
Biroq, 1956-yilda 
AQSh
 hukumati tomonidan kiritilgan taqiq tufayli 
kompaniya Unixʼni tijorat mahsuloti sifatida ishlab chiqishni bevosita boshlay 
olmadi. Adliya departamenti AT&T kompaniyasini telefon va telegraf tarmoqlari 
va uskunalari bilan bogʻliq boʻlmagan faoliyat bilan shugʻullanishni taqiqlovchi 
shartnoma imzolashga majbur qildi. Unixʼni hali ham tijorat mahsulotlari 
darajasiga oʻtkazish imkoniyatiga ega boʻlish uchun kompaniya operatsion 
tizimning dastlabki kodini baʼzi oliy oʻquv yurtlariga berdi va kodni juda liberal 
shartlar ostida litsenziyaladi. 1973-yil dekabr oyida Berkli universiteti 
birinchilardan boʻlib manba kodini oldi. 
1978-yildan beri Berkli universitetida yaratilgan 
BSD Unix
oʻz tarixini 
boshlaydi. Uning birinchi versiyasi Unixʼning oltinchi nashriga asoslangan edi. 
1979-yilda yettinchi nashrga asoslangan 
3BSD
deb nomlangan yangi versiya 
chiqdi. BSD virtual xotira va talab boʻyicha sahifalarni joylash kabi foydali 
xususiyatlarni qoʻllab-quvvatladi. BSD Bill Joy tomonidan yozilgan. 
Unix tizimida boʻlinishning muhim sababi 1980-yilda TCP/IP protokoli 
stekining amalga oshirilishi edi. Shu vaqtgacha Unixʼda mashinadan mashinaga 
aloqa oʻzining boshlangʻich bosqichida edi — aloqaning eng muhim usuli UUCP 
(fayllarni bir Unix tizimidan boshqasiga koʻchirish vositasi, dastlab modemlar 
yordamida telefon tarmoqlari orqali ishlagan). 
Tarmoq ilovalari uchun ikkita dasturlash interfeysi taklif qilingan: Berkley 
soketlari va TLI (Transport Layer Interface). 
Unixʼsimon bepul operatsion tizimlar 
1983-yilda Richard Stollman 
GNU
 loyihasini eʼlon qildi, bu asl manba 
kodidan foydalanmasdan, noldan bepul Unixʼsimon operatsion tizimni yaratishga 

---

urinish edi. Ushbu loyiha doirasida ishlab chiqilgan dasturiy taʼminotning 
aksariyati — GNU asboblar zanjiri, Glibc (C standart kutubxonasi) va Coreutils 
boshqa bepul operatsion tizimlarda asosiy rol oʻynaydi. Biroq, GNU vazifalarini 
toʻliq bajarish uchun zarur boʻlgan Unix yadrosi oʻrnini yaratish boʻyicha ish juda 
sekin davom etdi. Hozirda GNU Hurd — Mach mikroyadrosi arxitekturasi asosida 
zamonaviy yadro yaratishga urinish hali tugallanmagan. 
1991-yilda Linus Torvalds 
Linux
 yadrosini yozish uchun yordamchilarni jalb 
qilganida, GNU loyihasi tomonidan ishlab chiqilgan vositalardan foydalanish aniq 
tanlov edi. GNU operatsion tizimi va Linux yadrosi birgalikda 
GNU/Linux
 deb 
nomlanuvchi operatsion tizimni tashkil qiladi. Yadro, GNU yordam dasturlari va 
qoʻshimcha dasturiy taʼminotni oʻz ichiga olgan ushbu tizimning tarqatilishi 
(masalan, Red Hat va Debian) ham havaskorlar, ham bizneslar orasida mashhur 
boʻldi. 
1992-yil 
boshida 
Networking 
Release 
2 
asosida 
386/BSD 
distributivi
 chiqarildi. UNIX Systems Laboratories BSDIʼga, keyin esa 
Berkli universitetiga Unix fayllarini manba va ikkilik formatlarda deyarli hech 
narsa evaziga tarqatishga ruxsat bergani uchun sudga murojaat qildi. Butun 1992-
yil USL uchun sud ishlarida sezilarli muvaffaqiyat keltirmadi, ammo Kaliforniya 
universitetining qarshi daʼvosi paydo boʻldi. 1993-yil boshida 386/BSD distributivi 
oʻz 
nomini 
NetBSDʼga oʻzgartirdi. 1993-yil 
dekabr 
oyida 
oddiy 
foydalanuvchilarga moʻljallangan yana bir distributor FreeBSD paydo boʻldi. 
1993-yilning yozida Novell USLʼni sotib olgandan soʻng, BSD kodlari holatini hal 
qilish boʻyicha muzokaralar boshlandi. 1994-yil yanvariga kelib, CSRG va Novell 
18 000 Tarmoq relizi 2 dan uchta faylni olib tashlashga kelishib oldilar, baʼzi 
fayllar qayta koʻrib chiqilishi kerak edi va universitet 70 ga yaqin faylga USL 
mualliflik huquqi maʼlumotlarini qoʻshishi kerak edi. 
1994-yil iyun oyida 4.4BSD-Liteʼning „toza“ versiyasi chiqdi. Shu vaqtdan 
boshlab, BSDI, NetBSD va FreeBSD guruhlari oʻzlarining tizim versiyalarini toza 
4.4BSD-Lite tizimi bilan qayta sinxronlashtirishlari kerak edi. Shunday qilib, USL 
daʼvosi topshirilgandan keyin uch yil ichida amalga oshirilgan barcha ishlanmalar 
mualliflik huquqining buzilishi va uchinchi tomon kodidan foydalanish uchun 
koʻrib chiqilishi kerak edi. Yadro va operatsion muhitning muhim komponentlarini 
qayta yozib chiqildi. Keyinchalik ular mustaqil OpenBSD, TrustedBSD va 
DragonFlyBSD loyihalariga ajralishdi. 
1997-yilda 
Apple
 oʻzining yangi operatsion tizimi uchun poydevor qidirdi va 
NeXT tomonidan ishlab chiqilgan bepul yadroli NEXTSTEP operatsion tizimini 
tanladi. 

---

2000-yilda Apple Inc. ochiq kodli POSIXʼga mos keladigan Darvin 
operatsion tizimini chiqaradi. U Apple tomonidan yozilgan kodni NeXTSTEP, 
FreeBSD va boshqa bepul loyihalardan olingan kod bilan birlashtiradi. Darvin — 
bu Mac OS X va Apple iOS tomonidan qoʻllaniladigan asosiy komponentlar 
toʻplamidir. U Unified UNIX Spetsifikatsiyasining 3-versiyasi (SUSv3) va POSIX 
ilovalari va yordamchi dasturlari bilan mos keladi. 
2005-yil 14-iyunda Solaris operatsion tizimi ochiq kodli edi. Ushbu loyiha, 
xuddi uning asosida yaratilgan operatsion tizim kabi, OpenSolaris nomini oldi. 17-
iyun kuni, kod topilganidan uch kun oʻtgach, SchilliX distributivi tuzildi. 2008-yil 
may oyida OpenSolaris 2008.05 uchun birinchi rasmiy distributiv chiqdi. 
OpenSolarisʼga asoslangan oʻndan ortiq distributivlar mavjud, ulardan eng 
mashhurlari BeleniX va Nexenta OSdir. 
GNU/Linux va BSD oilasi hozirda tijoriy Unix tizimlaridan bozor ulushini tez 
surʼatda qoʻlga kiritmoqda va bir vaqtning oʻzida oxirgi foydalanuvchi ish 
stollariga, mobil va oʻrnatilgan tizimlarga kirib bormoqda. 
Unixʼsimon pullik operatsion tizimlar 
AT&T boʻlingandan soʻng, Unix savdo belgisi va asl manba kodiga boʻlgan 
huquqlar egalarini bir necha bor oʻzgartirdi, xususan, ular uzoq vaqt davomida 
Novellga tegishli edi. 1993-yilda Novell savdo belgisi va dasturiy taʼminotni 
sertifikatlash huquqlarini X/Open konsorsiumiga topshirdi, keyin esa Open 
Software Foundation bilan birlashib, The Open Group tashkil qilindi. U yetakchi 
kompyuter korporatsiyalari va davlat tashkilotlarini, jumladan 
IBM
, 
Hewlett-
Packard
, Sun, 
NASA
 va boshqalarni birlashtiradi. Konsorsium operatsion tizimlar 
uchun ochiq standartlarni ishlab chiqadi, ulardan eng muhimi, avval POSIX nomi 
bilan tanilgan Yagona UNIX Spetsifikatsiyasi. Ochiq guruh nuqtai nazaridan, 
UNIX nomini faqat Yagona UNIX spetsifikatsiyasiga sertifikatlangan tizimlar 
olishi mumkin. 
1995-yilda Novell Santa Cruz Operationruen kompaniyasiga mavjud 
litsenziyalar va tizim Vni yanada rivojlantirish huquqlarini sotdi. 2000-yilda Santa 
Cruz Operation oʻzining Unix biznesini Kalderaga sotdi, uning nomi SCO Group 
deb oʻzgartirildi. 
Unix tizimining operatsion tizimlar evolyutsiyasiga taʼsiri 
Unix tizimlari katta tarixiy ahamiyatga ega, chunki ular bugungi kunda OT va 
dasturiy taʼminot sohasidagi baʼzi mashhur tushunchalar va yondashuvlarning 
tarqalishiga yordam berdi. Shuningdek, Unix tizimlarining rivojlanishi davrida Si 
(C) tili yaratildi. 

---

Multics singari, Unix ham assembler tilida emas, balki yuqori darajali tilda 
yozilgan (oʻsha paytda bu til dominant edi). 
Unda oldingi operatsion tizimlar bilan solishtirganda sezilarli darajada 
soddalashtirilgan fayl modeli mavjud edi. Fayl tizimi xizmatlar va qurilmalarni 
(masalan, printerlar, terminallar va qattiq disklar) oʻz ichiga olgan va ular uchun 
bir xil koʻrinadigan interfeysi taʼminlagan, ammo qurilmalar bilan ishlash uchun 
qoʻshimcha mexanizmlar (masalan, IOCTL va kirish bitlari) oddiy baytga toʻgʻri 
kelmasdi. 
Unix Multicsʼning oʻzboshimchalik chuqurligi bilan ierarxik fayl tizimi 
haqidagi gʻoyasini ommalashtirdi. Oʻsha paytdagi boshqa operatsion tizimlar 
(jumladan, 
DOS
) disk maydonini kataloglar yoki boʻlimlarga boʻlish imkonini 
berdi, lekin joylashtirish darajalari soni aniqlangan va koʻpincha faqat bitta 
joylashtirish darajasi mavjud edi. Keyinchalik, barcha asosiy xususiy operatsion 
tizimlar Multics-dan olingan rekursiv pastki kataloglarni yaratish qobiliyatiga ega 
boʻldi. Buyruqlar satri interpretatori foydalanuvchi dasturlaridan biriga aylangani 
va alohida dasturlarning qoʻshimcha buyruqlar vazifasini bajarishi Unix tomonidan 
ommalashtirilgan yana bir Multics innovatsiyasidir. Unix qobiq tili foydalanuvchi 
tomonidan interaktiv ish uchun ham, skript yozish uchun ham qoʻllaniladi, yaʼni, 
masalan, IBM JCL tizimidagi kabi vazifalarni tavsiflash uchun alohida til mavjud 
emas. Qobiq va operatsion tizim buyruqlari oddiy dasturlar boʻlgani uchun 
foydalanuvchi ularni oʻz xohishiga koʻra tanlashi yoki hatto oʻz qobigʻini yozishi 
mumkin. Va nihoyat, yadroni qayta kompilyatsiya qilmasdan tizimga yangi 
buyruqlar qoʻshilishi mumkin. Maʼlumotlarni ketma-ket qayta ishlaydigan 
dasturlar zanjirini yaratishning yangi Unix buyruq qatori maʼlumotlarni parallel 
qayta ishlashdan foydalanishni osonlashtirdi. 
Unixʼning asosiy xususiyatlari matnni kiritish va uni eʼlon qilishga toʻliq 
eʼtibor qaratish hamda soʻzining hajmi sakkiz bitga koʻpaytirilishini taxmin qilish 
edi. Dastlab Unixʼda ikkilik muharrirlari ham yoʻqligi bois tizim matnli buyruqlar 
yordamida toʻliq moslangan edi. Kirish/chiqarishning eng katta va eng kichik 
birligi matn bayti boʻlib, Unix I/Uʼni boshqa operatsion tizimlarning rekordga 
yoʻnaltirilgan kiritish-chiqarish tizimidan butunlay ajratib turdi. 
Unix muntazam iboralarning keng qoʻllanilishiga hissa qoʻshdi, ular birinchi 
marta „ed“ nomli Unix matn muharririda amalga oshirildi. Unix dasturlariga 
taqdim etilgan imkoniyatlar standart operatsion tizim interfeyslari(POSIX)ning 
asosiga aylandi. 
Tizimli dasturlashda keng qoʻllaniladigan, dastlab Unix ishlab chiqish uchun 
yaratilgan C tili mashhurligi boʻyicha Unix tilidan oʻzib ketdi. C tili dasturchiga 

---

maʼlum bir dasturlash uslubini yuklashga urinmagan birinchi „tolerant“ til edi. C 
protsessorning barcha imkoniyatlariga kirishni taʼminlovchi birinchi yuqori 
darajadagi til boʻldi, masalan, havolalar, jadvallar, bitni siljitish (bitlarni soʻzlarga 
oʻtkazish), oʻsish va h.k. 
Unixʼsimon operatsion tizimlarning eng mashhur namunalaridan baʼzilari 
macOS, Solaris, BSD va NeXTSTEP hisoblanadi.